Szachy w szkole
Podstawa programowa kształcenia ogólnego to rozporządzenie ministra edukacji, w którym jest opisane, co uczeń powinien umieć z danego przedmiotu po danym etapie edukacyjnym. Programy nauczania i podręczniki muszą być z nią zgodne, a nauczyciel ma obowiązek realizacji treści zawartych w podstawie. Włączenie do niej podstaw gry w szachy nie oznacza, że od nowego roku szkolnego w każdej szkole podstawowej pojawią się obowiązkowe zajęcia szachowe dla wszystkich uczniów, ale na pewno inicjowane i realizowane będą różne formy nauczania tej gry. Nowa podstawa programowa będzie wprowadzana stopniowo, po wejściu w życie reformy zmieniającej strukturę szkół. W nauczaniu wczesnoszkolnym (klasy 1-3) jako pierwsi, od roku szkolnego 2017/2018, uczyć się zgodnie z nią będą uczniowie klas pierwszych.
"Nauczcie dzieci grać w szachy, a o ich przyszłość możecie być spokojni"
Paul Morphy
Nauka gry w szachy rozwija u dzieci zdolności matematyczne, logiczne myślenie, umiejętność analizy napotykanych problemów i ich rozwiązywania. Młody szachista jest bardziej opanowany, cierpliwy i wytrwały, lepiej radzi sobie z niepowodzeniami niż jego rówieśnicy.
Szachy kształtują wyobraźnię, dają pewność siebie, uczą też szacunku do przeciwnika i samego siebie. Rozwijają i ćwiczą wyobraźnię przestrzenną, poprawną koordynację ruchów, uczą rozróżniania stron świata, kierunków lewo-prawo oraz określania odległości między przedmiotami. Jest to swoista lekcja geometrii, która w sposób często przez ucznia niewidoczny pomoże mu w matematyce, fizyce, a nawet technice i geografii.
Z przeprowadzonych badań naukowych, określających wpływ nauczania szachów na różne kompetencje i rozwój dzieci wynika, że szachiści uczą się szybciej i osiągają wyższe oceny niż pozostali uczniowie, a szachy, jako gra dostępna dla każdej grupy społecznej, mogą przyczynić się do integracji społecznej, a także zmniejszyć poziom dyskryminacji, przestępczości i różnych uzależnień. Amerykański neurolog prof. Howard Gardner, twórca "teorii inteligencji wielorakich", dwie spośród nich - matematyczno-logiczną i przestrzenną - uzasadnia właśnie przykładami szachowymi.
Edukacja przez Szachy w Szkole
Polski Związek Szachowy - we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej, Ministerstwem Sportu i Turystyki oraz wojewódzkimi związkami szachowymi i samorządami lokalnymi - prowadzi od roku 2013 projekt "Edukacja przez Szachy w Szkole". Przedsięwzięcie ruszyło w odpowiedzi na uchwałę Parlamentu Europejskiego, który 15 marca 2012 r. zarekomendował krajom unijnym wdrażanie szachów do systemów oświaty. W oświadczeniu, podpisanym przez 415 europosłów, zaznaczono, że bez względu na wiek dziecka szachy mogą poprawić jego koncentrację, zwiększyć cierpliwość i wytrwałość, a także rozwinąć zmysł twórczy, intuicję, pamięć oraz umiejętności analitycznego myślenia i podejmowania decyzji. Ta gra uczy też determinacji, motywacji i sportowego zachowania. Polscy europosłowie niemal w komplecie poparli wdrożenie programu do systemów edukacji i jego wsparcie ze strony Unii Europejskiej.
Głównym celem projektu "Edukacja przez Szachy w Szkole" jest wsparcie edukacji matematycznej w edukacji wczesnoszkolnej. Pomysł polega na wprowadzaniu do szkół, które przystąpią do programu, nauki królewskiej gry jako zajęć obowiązkowych dla klas 1-3, w wymiarze minimum godziny lekcyjnej tygodniowo, przez co najmniej dwa lata. Do projektu może więc przystąpić każda szkoła podstawowa, która przeznaczy w tygodniu przynajmniej jedną lekcję na szachy. Zajęcia kończą się oceną opisową z zajęć na świadectwie.
W nauczaniu wczesnoszkolnym dobry nauczyciel jest często ważniejszy niż dobry szachista. Mając to na uwadze, zorganizowano system doradztwa metodycznego i merytorycznego dla nauczycieli uczących gry w szachy, system szkoleń, programy i materiały dydaktyczne. Nauka gry w wymiarze 1 lub 2 godzin tygodniowo prowadzona jest przez nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, przeszkolonych na kursach opracowanych przez Polski Związek Szachowy. Kursy prowadzone przez związek obejmują 72 godziny szkolenia.
W programie "uczestniczy obecnie prawie tysiąc szkół, a przeszkolonych zostało ponad 3,5 tys. nauczycieli. W ramach projektu organizowane są ogólnopolskie konferencje metodyczne dla nauczycieli, wydane zostały też podręczniki dla nauczycieli - "Scenariusze lekcji szachowych" i "Poradnik Metodyczny".
Lekcje szachowe są obowiązkowe dla całych wybranych klas 1-3. Nauczyciele prowadzą naukę w ramach dodatkowych godzin (art. 42 Karty Nauczyciela), realizowanych w obowiązkowym wymiarze godzin. Najzdolniejsi uczniowie otoczeni są opieką Polskiego Związku Szachowego.
W Europie nasz projekt jest postrzegany jako najlepiej prowadzony wśród innych podobnych (1). Na terenie Warszawy nosi on nazwę "Wars i Sawa grają w szachy" (2).
"Szachy odmieniły naszą szkołę", uważa Jolanta Katarzyna Dados, nauczycielka Szkoły Podstawowej im. ks. Grzegorza Piramowicza w Kurowie. 'Oprócz kształtowania umiejętności typowo matematycznych, wspierają także rozwój intelektualny, społeczny i emocjonalny dzieci. Uczą cierpliwości, systematyczności, pilności, dyscypliny, postępowania według zasad fair play oraz szacunku dla rywala. Dodatkową, a często pomijaną korzyścią jest także integracja dzieci i nauczycieli, biorących udział w projekcie, poprzez udział we wspólnych imprezach".
Pierwszą koordynatorką programu była Magdalena Zielińska - nauczyciel, sędzia i instruktor szachowy, autorka popularnej serii książek-podręczników dla dzieci "Grajmy w szachy". Od roku 2014 funkcję tę pełni Anna Harazińska, a dyrektorem projektu został Krzysztof Góra. 18 czerwca br. odbyły się wybory nowych władz Polskiego Związku Szachowego. Prezesem został Adam Dzwonkowski, a nowy zarząd powołał na stanowisko dyrektora projektu Piotra Zielińskiego (3).
Wszystkim Czytelnikom "Młodego Technika", zainteresowanym tematyką wykorzystania szachów do edukacji wczesnoszkolnej, polecam stronę internetową projektu "Edukacja przez Szachy w Szkole" - www.szachywszkole.pl.
Turniej szachowy "Gramy dla Marii"
2 czerwca 2017 r. w warszawskiej Hali Torwar siedmiuset uczniów z klas 1-3 szkół podstawowych z całej Polski uczestniczyło w IV turnieju finałowym projektu "Edukacja przez Szachy w Szkole" (4).
Celem rozgrywek była integracja szkół, uczniów, nauczycieli i środowisk, zaangażowanych w program, a także wyłonienie najbardziej aktywnych uczestników projektu. Zawody te włączone zostały do tegorocznych obchodów 150-lecia urodzin Marii Skłodowskiej-Curie - aby przybliżyć dzieciom postać naszej dwukrotnej noblistki i pokazać im związek między szachami a szeroko pojętą nauką (5).
Skłodowska-Curie jako dziecko, mieszkając jeszcze w Warszawie, grała w szachy! W pamiętniku Ewy Curie (młodszej córki Marii Skłodowskiej-Curie i Piotra Curie) znaleźć można takie informacje:
W XIX-wiecznej Warszawie, w mieszkaniu na ulicy Freta 16 stał piękny, okrągły stół. Wierzch tego stołu był szachownicą, której każdy kwadrat zrobiono z innego kawałka barwnego marmuru.
Piątka dzieci i ich rodzice lubili spędzać przy nim długie jesienne i zimowe wieczory grając w szachy.
Po wielu latach, dwójka z tego rodzeństwa została lekarzami, jedna siostra nauczycielką, a najmłodsza - najsłynniejszą kobietą naukowcem na świecie.
W warszawskim turnieju na Torwarze zwyciężyła drużyna ze Szkoły Podstawowej nr 321 w Warszawie. Jej uczniowie podczas zawodów znajdowali się pod opieką nauczycieli: Urszuli Pyzik i Zofii Marks. W imprezie uczestniczyło 97 szkół, a listę najlepszych w klasyfikacji drużynowej przedstawiają tabele 1 i 2.
Wielkie brawa należą się organizatorom, opiekunom, rodzicom i wszystkim uczestnikom. W zwycięskiej szkole aktywnie działa Uczniowski Klub Sportowy "SP 321" Warszawa Bemowo, w którym sekcję szachową prowadzi Zofia Marks - instruktor i sędzia szachowy. Od kilku lat zajęcia ze starszymi uczniami prowadzi Jan Adamski - mistrz międzynarodowy, trener szachowy, szkoleniowiec o wieloletnim doświadczeniu. Uczestniczył w 22 finałach indywidualnych mistrzostw Polski, w 1982 r. w Zielonej Górze zdobył tytuł mistrza Polski, reprezentował nasz kraj na sześciu olimpiadach szachowych, a w latach 1980-1990 był trenerem kadry narodowej juniorów.
W gronie reprezentantów zwycięskiej drużyny znajdował się Bartosz Fiszer (7), ur. 10 stycznia 2007 r. w Warszawie, który już jako ośmiolatek zdobył brązowy medal w mistrzostwach świata juniorów i uzyskał tytuł kandydata na mistrza FIDE. Oprócz trzeciego miejsca w mistrzostwach świata dzieci do lat 8, rozegranych w Porto Carras w Grecji w 2015 r., zdobył też trzykrotnie złote medale w indywidualnych mistrzostwach Polski juniorów w szachach klasycznych (Poronin 2015 - U8, Jastrzębia Góra 2016 - U10, Karpacz 2017 - U10) i trzykrotnie złote medale w indywidualnych mistrzostwach Polski juniorów w szachach szybkich (Wrocław 2014 - U8, Katowice 2015 - U8, Koszalin 2016 - U10).
Miejmy nadzieję, że pójdzie w ślady naszego najlepszego juniora - Jana Krzysztofa Dudy, który jest obecnie drugi na światowej liście rankingowej juniorów FIDE (ranking 2707, stan na 10 lipca 2017 r.). A może Bartosz Fiszer zostanie mistrzem świata jak słynny amerykański szachista Bobby Fischer?
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
