Marcel Duchamp - szachy i sztuka
Marcel Duchamp, a właściwie Henri-Robert-Marcel Duchamp (1887–1968), to francuski malarz, rzeźbiarz, twórca filmowy i szachista, kojarzony z nurtami kubizmu, dadaizmu i sztuki konceptualnej (1).
fot. Kay Bell Reynal, źródło: https://tiny.pl/c7jhc
Marcel Duchamp nauczył się grać w szachy w swoim domu rodzinnym. W latach 1922–1933 grał z dużym powodzeniem w wielu krajowych i międzynarodowych turniejach szachowych. W 1925 r. Francuska Federacja Szachowa przyznała mu tytuł mistrza. Wielokrotnie startował w finałach indywidualnych mistrzostw Francji i czterokrotnie uczestniczył w olimpiadach szachowych, na których zdobył 15 punktów w 52 rozegranych partiach.
W latach 1935–1939 był kapitanem francuskiej drużyny na pierwszej olimpiadzie szachowej w grze korespondencyjnej, na której uzyskał najlepszy indywidualny wynik w zespole (9 punktów w 11 partiach). Po drugiej wojnie światowej nadal grał w turniejach szachowych aż do 1948 roku, zwyciężył wtedy w klubowym turnieju w Nowym Jorku.
Oprócz gry turniejowej zajmował się szachowymi studiami i analizami teoretycznymi. W 1932 roku wydał razem z Witalim Halberstadtem (urodzonym w Odessie francuskim szachistą, teoretykiem, taktykiem, problemistą i kompozytorem gier końcowych) książkę o końcówkach typu króle i piony „L’opposition et les cases conjuguées sont réconciliées” (Opozycja i pola sprzężone).
Marcel Duchamp prowadził także rubrykę szachową w dzienniku „Ce Soir” (1937), a w swojej twórczości plastycznej niejednokrotnie nawiązywał do szachów. Namalował wiele obrazów o tematyce szachowej, w tym takie jak: Partia szachów (1910) (2), Portret szachistów (1911) (3), Król i królowa otoczeni przez szybkie akty (1912) (4).
źródło: https://tiny.pl/c7jh4
W 1924 r. wystąpił w krótkometrażowym filmie Antrakt w reżyserii René Claira, uważanym za manifest dadaistów i zarazem jeden z najciekawszych filmów awangardowych w dziejach kina (Marcel Duchamp i Man Ray grają tam w szachy na dachu, dopóki nie zostaną porwani przez wodę).
Duchamp stworzył zestaw podróżnych szachów kieszonkowych w 1943 roku, wkrótce po ucieczce z ogarniętej wojną Francji do Nowego Jorku (5).
W 1964 roku powstał francuski film Gra w szachy z Marcelem Duchampem. Jest to długi wywiad z Duchampem na temat szachów. Film zdobył Grand Prix w kategorii filmów krótkometrażowych na 7. dorocznym Festiwalu Filmowym w Bergamo.
Do szachów nawiązywał też m.in. odlew w brązie własnej twarzy i ręki nad szachownicą wykonaną z onyksu i czarnego marmuru (1967) (6). Marcel Duchamp zmarł 2 października 1968 roku w Neuilly-sûr-Seine we Francji, na przedmieściach Paryża. Na jego grobie w Rouen jest wygrawerowane epitafium: „Poza tym (zresztą) to zawsze inni umierają”.
A oto 3 partie szachowe rozegrane przez Marcela Duchampa:
Hans Müller - Marcel Duchamp
2. Olimpiada szachowa, Haga (Holandia), 3.08.1928, runda 16.
Marcel Duchamp reprezentował Francję, grał wtedy na 3. szachownicy, wygrał 1. partię (z Vladimirem Petrovem z Łotwy), zremisował 11 i przegrał 4. W ostatniej 16. rundzie przegrał czarnymi z reprezentantem Austrii Hansem Müllerem - była to najkrótsza partia rozegrana na tej olimpiadzie.
1. c4 Sf6 2. Sc3 e5 3. Sf3 Sc6 4. d4 e:d4 5. S:d4 Gb4 6. Gg5 h6 7. Gh4 (diagram 7) 7…Se4? 8. G:d8 S:c3 (diagram 8) 9. S:c6! Być może Duchamp spodziewał się, że przeciwnik będzie grał 9. Hb3? S:d4 10. H:b4 10. Sc2+ z przewagą czarnych. 9…S:d1+ 10. S:b4 1-0
Hans Müller (9) grał dla Austrii pięć razy na olimpiadach szachowych i raz nieoficjalnie w Monachium w 1936 roku. W 1922 został mistrzem Austrii, tytuł mistrza międzynarodowego FIDE otrzymał w 1950 roku.
W 1932 roku wygrał pierwsze nieoficjalne mistrzostwa świata w szachach korespondencyjnych. Müller był też autorem wielu książek szachowych, redaktorem kolumn szachowych w różnych austriackich gazetach codziennych (m.in. „Reichspost”, „Neues Wiener Tagblatt”, „Illustrierte Kronen-Zeitung”).
Frank Marshall - Marcel Duchamp
3. Olimpiada szachowa, Hamburg (Niemcy), 13.07.1930, runda 1.
1. d4 Sf6 2. Sf3 b6 3. c4 e6 4. Gg5 Ge7 5. Sc3 Gb7 6. Hc2 d5 7. e3 O-O 8. c:d5 S:d5 9. G:e7 H:e7 10. S:d5 G:d5 11. Gd3 h6 12. a3 c5 13. d:c5 Wc8 14. b4 b:c5 15. Wc1 Sd7 16. Ga6 Wc7 17. e4 Gb7 18. G:b7 W:b7 19. b:c5 (diagram 10) 19…H:c5 Czarne odzyskują piona z równą pozycją i niemal symetrycznym ustawieniem pionów. 20. O-O H:c2 21. W:c2 Kf8 22. Wfc1 Ke7 23. Sd4 Ke8 24. f4 Wab8 25. e5 Sf8 26. Wc5 Wb1 27. W:b1 W:b1+ 28. Kf2 Wb7 29. Wc8+ Ke7 30. Wa8 Sg6 31. g3 Kd7 32. a4 Se7 33. Sb5 Sc8 34. g4 (diagram 11) 34…W:b5 Przejściowe poświęcenie jakości, ale biała wieża jest uwięziona i czarne odzyskują jakość. 35. a:b5 Kc7 36. g5 h:g5 37. b6+ Kb7 38. W:c8 K:c8 1/2-1/2 (diagram 12, pozycja końcowa przy podpisaniu remisu).
Stany Zjednoczone ostatecznie zremisowały 2–2 z teoretycznie znacznie słabszą drużyną Francji. W swoich następnych siedmiu partiach olimpiady Marshall nadrobił to stracone pół punktu, zdobywając 6,5 punktu w pozostałych 7 partiach!
Frank James Marshall (1877–1944) - amerykański szachista, wieloletni mistrz USA w szachach, uczestnik meczu o mistrzostwo świata z Emanuelem Laskerem (13).
z Emanuelem Laskerem w 1907 roku, źródło: https://tiny.pl/c7jh6
George Koltanowski - Marcel Duchamp
Turniej w Paryżu, 25.06.1929, runda 8.
1. d4 Sf6 2. c4 e6 3. Sc3 d6 4. e4 b6 5. f4 Gb7 6. Gd3 Sbd7 7. Sf3 e5 8. d5 g6 9. O-O e:f4 10. G:f4 Gg7 11. e5 d:e5 12.O-O 13. Hd2 S:d5 S:e5 14. S:d7 S:f4 (diagram 14) 15. S:f8? Należało grać 15. Ge4 G:c3 16. b:c3 G:e4 17. W:f4 z równą pozycją. 15…Gd4+ 0-1 14. po 16. Wf2 nastąpi 16...S:d3 a po 16. Kh1 G:g2+ 19. H:g2 S:g2 z łatwą wygraną czarnych.
George Koltanowski (1903–2000) urodzony w rodzinie polsko-żydowskiej, belgijski, a potem amerykański szachista, dziennikarz, sędzia i działacz szachowy. W 1924 roku uczestniczył w założeniu Międzynarodowej Federacji Szachowej FIDE oraz wziął udział w pierwszej nieoficjalnej olimpiadzie szachowej w Paryżu. Do wybuchu II wojny światowej był czołowym szachistą Belgii i uczestnikiem turniejów światowej czołówki. Czterokrotnie zdobył tytuł mistrza Belgii (w 1923, 1927, 1930 i 1936 roku), reprezentował ten kraj na dwóch pierwszych olimpiadach szachowych (w 1927 i 1928 roku).
źródło: https://tiny.pl/c7jhz
Światową sławę zyskał dzięki swoim nieprzeciętnym umiejętnościom rozgrywania partii w pamięci, bez patrzenia na szachownicę. W 1931 roku w Antwerpii rozegrał symultanę „na ślepo” na 30 szachownicach, wygrywając 20 i remisując 10 partii. Swój rekord świata w tej kategorii pobił w 1937 w Edynburgu, gdzie spośród 34 pojedynków wygrał 24, a 10 zremisował (16). Później rekord ten pobił Miguel Najdorf, który rozegrał 40 partii w Rosario w Argentynie w 1943 roku i 45 partii w São Paulo w 1947 roku.
źródło: https://tiny.pl/c7jh3
Wybuch wojny zmusił Koltanowskiego do emigracji. Osiadł w San Francisco, gdzie został redaktorem działu szachowego dziennika „San Francisco Chronicle”. W ciągu 52 lat dziennikarskiej działalności opublikował około 19 tys. artykułów i kilkadziesiąt książek poświęconych szachom. Był prezydentem Federacji Szachowej Stanów Zjednoczonych oraz dyrektorem największego amerykańskiego turnieju szachowego US Open.
W 1960 roku w San Francisco Koltanowski rozegrał 56 kolejno po sobie rozgrywanych partii „na ślepo” z limitem czasu dziesięciu sekund na ruch. Pokaz trwał 9 godz. i zakończył się wynikiem 50 wygranych i 6 przegranych przez Koltanowskiego. W 1950 roku otrzymał tytuł mistrza międzynarodowego za wyniki osiągnięte przed wojną, a w 1988 roku został honorowym arcymistrzem. Do ostatnich lat życia zachował jasność umysłu i ponadprzeciętne umiejętności, w wieku 90 lat dawał pokazy gry jednoczesnej „na ślepo”. Zmarł w wieku 96 lat.
dr inż. Jan Sobótka
- nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
