Gra w piłkę
1900-1400 p.n.e. Piłkę i graczy ukazują ilustracje na płaskorzeźbach grobowych w Bani Hassan (1), w Egipcie. Z kolei 1400 lat przed Chrystusem w kraju tym dzieci bawiły się piłeczkami z papirusu, trzciny, kości słoniowej i drewna.
1600 p.n.e. - 1500 n.e. Archeolodzy pracujący w Meksyku i Ameryce Środkowej odkryli gumowe piłki pochodzące z 1600 r. p.n.e. oraz figurki graczy w ulama z ok. 1200 r. p.n.e. Co więcej, pomiędzy Flagstaff w amerykańskiej Arizonie na północy a Hondurasem na południu odkryli łącznie ponad 1,5 tysiąca starożytnych boisk piłkarskich używanych przez Olmeków, a potem kolejne cywilizacje, Majów (2) i Azteków. Boiska do gry nazywanej przez Majów pok'ta'pok, a przez Azteków tlachtli, były alejami otoczonymi po bokach kamiennymi ścianami.
Ulama była rozgrywana w różnych regionach i epokach wg różnych zasad, ale ogólnie drużyny złożone z maksymalnie siedmiu graczy zdobywały punkty, gdy przeciwnik nie zwrócił piłki, jak w tenisie, lub gdy piłka była prowadzona poza strefą końcową przeciwnika, jak w futbolu amerykańskim.
Niektóre boiska piłkarskie wyposażone były również w pionowe kamienne pierścienie na wysokości ok. 3 m nad ziemią, przez które piłka musiała przelecieć w celu zdobycia punktów. Aby chronić ręce przed kamieniami, którymi były wybrukowane nawierzchnie boiska, gracze nosili rękawiczki, a krótkie ubrania miały zapewnić ochronę przed uderzeniami 4,5-kilogramowej piłki - produkowanej przez gotowanie surowego lateksu pozyskiwanego, wg archeologów, z soku roślin powojowatych.
VIII w. p.n.e. Grecy wymyślili grę, w której piłką był pęcherz świński, nadmuchiwany powietrzem za pomocą drewnianej rurki. Przybierała ona formę całkiem podobną do piłek znanych współcześnie. Była kulista, zaś pęcherz pokrywano specjalnie przygotowaną skórą. W kolejnych wiekach piłkami z pęcherzy (jagnięcych lub kozich) bawiły się również plemiona celtyckie. Wedle angielskich legend prawzorem dla dzisiejszego futbolu był brytyjsko-celtycki zwyczaj triumfalnego kopania odciętych głów zabitych rzymskich żołnierzy, na początku czasów historycznych. Zgodnie z jedną z legend, przy końcu pierwszego tysiąclecia, Anglosasi urządzili zawody w mieście Chester, kto silniej i dalej kopnie głowę pokonanych Duńczyków…
Starożytność - aż do XIX w. Pierwsze gry przypominające tenis znane są z czasów starożytnych. Na historycznych reliefach widać niewiasty w tunikach i mężczyzn w chitonach podbijających piłeczkę. W Rzymie uprawiano trigon - zawodnicy ciężkimi pałkami odbijali piłki wypełnione ziarnami figi, zaś w łaźniach znajdowały się specjalne miejsca przeznaczone do tej gry.We Włoszech w połowie XVI wieku znana była gra w palone, o systemie liczenia punktów podobnym do tenisa. Najazdy Saracenów w VII wieku przyniosły do Francji, a potem do innych krajów Europy, zabawę polegającą na odbijaniu piłki ręką (3).
Gry te stanowiły zalążek jeu de paume (gry dłonią). Wkrótce potem wprowadzono do użytku skórzane rękawice, te natomiast zastąpiły w XVI w. prototypy pierwszych rakiet - najpierw w postaci pokrytej pergaminem łopatki, a następnie drewnianej paletki. Gra szybko zyskiwała na popularności, zwłaszcza we Francji, gdzie spopularyzowali ją członkowie rodziny królewskiej, oraz w Anglii. Między rokiem 1859 a 1865 major Harry Gem wraz ze swoim przyjacielem Augurio Pererą opracowali grę będącą mieszanką sportów rakietowych i baskijskiej gry w pelotę. Pierwsze mecze tenisowe obaj rozgrywali na trawniku do gry w krokieta, w posiadłości Gema w Birmingham. W 1874 r. razem z dwoma miejscowymi lekarzami założyli pierwszy na świecie klub tenisowy Leamington Club.
ok. 500 p.n.e. W Chinach (4) rozgrywano różne gry, w tym także tę podobną do piłki nożnej. Polegała na kopaniu stopami piłki z surowej skóry, wypełnionej końskimi włosami, aż do osiągnięcia przez nią określonego punktu. Z czasem gra ta, znana pod nazwą ts'uhküh, stała się w Państwie Środka widowiskiem z publicznością, obrosłą tradycją. Była również stosowana jako ćwiczenie fizyczne w oddziałach wojskowych.
VI w. n.e. Piłka nożna przybywa do Japonii, gdzie książę Tenchi-Tenno staje się jej najbardziej znanym miłośnikiem i propagatorem. Pod nazwą kemari (5) gra zdobyła serca przedstawicieli szlachty. Rozgrywki w kemari wciąż prowadzą zresztą dwa wyspecjalizowane kluby, a mecze są rozgrywane podczas ważnych świąt religijnych, w pobliżu świątyni lub na dworze cesarskim. Kemari jest aktem rytualnym. Kapłan przenosi piłkę ze świątyni na plac gry, gdzie uczestnicy ubrani w przepiękne stare szaty starają się ją utrzymywać w powietrzu przez dwadzieścia minut bez przerwy. Podobne gry powstały również w Indiach i w Indonezji. Henry O. Forbes już w 1886 r. w swojej książce opisał simpak - rodzaj piłki nożnej, w której bierze udział ponad dwudziestu młodych chłopców. Piłka wykonana jest z wikliny i wolno ją podczas gry dotykać tylko nogą. Simpak również ma związek z obrzędami religijnymi.
XIII-XVII w. Prawdziwe pochodzenie golfa jako dyscypliny sportowej nie jest jasne. Jedna z wersji zakłada, że wywodzi się on ze Szkocji, z okresu późnego średniowiecza. Sport podobny do dzisiejszego golfa opisywano też w lutym 1297 r. w Holandii. Była to gra z kijem i piłką skórzaną. Kto uderzył piłkę mniej razy przed trafieniem do tarczy z odległości kilkunastu metrów, wygrywał. Reguły dzisiejszego golfa są takie same jak te, które wymyślono w Szkocji. Pewne jest też, że sport nazywany słowem "golf" został w XV wieku zakazany przez szkocki parlament. Najstarsze pole golfowe na świecie znajduje się w Musselburgh Racecourse. Istnieje świadectwo, które dowodzi, że golf był uprawiany już w 1672 r., a Maria I Stuart, królowa Szkocji, zachwycała się nim jeszcze wcześniej, bo w roku 1567 r.
XIV w. Za jedną najstarszych wzmianek o grze w piłkę nożną uchodzi ta z 1349 r., w którym król angielski Edward III poprosił urzędników o zrobienie czegoś z bezużyteczną grą, która odciągała obywateli od uprawiania łucznictwa, znacznie wówczas ważniejszego dla kraju. Bardzo prawdopodobne również, że właśnie do ludowych wersji piłki nożnej odnosi się rozkaz jego poprzednika, Edwarda II, z roku 1315 - aby ukrócić hałaśliwą grę z użyciem dużych piłek.
Według niektórych teorii piłka nożna wywodzi się ze średniowiecznego zwyczaju urządzania na angielskiej wsi zawodów po uboju krów. Jednym z niewielu niewykorzystywanych narządów zwierząt były wówczas ich pęcherze moczowe. Napełniano je wodą i urządzano różnorakie formy rywalizacji. Młodzi mężczyźni walczyli np. o to, który z nich wyrwie innym taką pre-piłkę i ze środka wsi pierwszy doniesie lub dokopie do umówionego drzewa wśród pól. Etnografowie twierdzą, że prawdopodobnie był to swego rodzaju mistyczny obrzęd, mający na celu prośbę do bóstw o płodność przyrody. Przy takich zabawach dochodziło często do bójek i zranień, grały emocje, które przekraczały zaplanowane ramy. Podobno pierwszy zapis tej treści pochodzi z 1314 r., a w 1477 r. po raz pierwszy wydany został w Anglii zakaz grania w fute-ball.
XVI-XVII w. Skąpe kronikarskie źródła sugerują, że pośredniowieczne formy gry w piłkę podobną do nożnej polegały na rzucaniu jej na pole gry, po czym obie rywalizujące grupy biegały za nią i próbowały ją przejąć, aby doprowadzić do własnego obozu lub innego z góry ustalonego miejsca. Prawdopodobne jest, że zawody odbywały się między wsiami, tzn. teren między nimi tworzył plac gry. Podczas rywalizacji często dochodziło do dzikich walk.
1744 Można powiedzieć, że początek baseballu tkwi w poezji, ponieważ pierwsze wzmianki o tak nazywającej się grze trafiły do angielskiej książki wydanej w tym właśnie roku - "A Little Pretty Pocket-Book". Znajdowały się w niej krótkie rymowanki dla dzieci, z których jedna, zatytułowana "Base-Ball", zawiera opis gry i jej podstawowe zasady, podobne do współczesnej wersji. Poprzednik baseballu nosił nazwę rounders i przetrwał do dziś - jest nadal rozgrywany w przerwach międzylekcyjnych na angielskich szkolnych podwórkach.
W baseball grano też w osiemnastowiecznej Ameryce. Zmieniające się stopniowo zasady spisano w 1845 r. W tym roku powstał w Nowym Jorku klub baseballowy Knickerbockers. W drugiej połowie lat 80. XIX wieku baseball nabierał popularności, by wkrótce stać się jedną z najpopularniejszych gier rekreacyjnych klasy średniej w USA. Już w czasie wojny secesyjnej w obozach obu armii rozgrywano mecze baseballowe, a wzrost popularności tej formy rozrywki spowodował powstanie jej profesjonalnej odmiany. Od początku lat 70. XIX wieku (6) istniało w USA dziesięć profesjonalnych drużyn zgrupowanych w zawodowej lidze. W 1876 r. powstała National League of Professional Base Ball Clubs.
Połowa XIX w. Piłka do piłki nożnej zostaje hermetycznie zamknięta. Pierwsze wersje podobne do współczesnych modeli nadmuchiwano ustami. Nie było jeszcze zasadniczej różnicy pomiędzy piłkami do rugby i do piłki nożnej.
1863 26 października w gospodzie "U Murarza" na Lincoln’s Inn Fields w Londynie zbierają się przedstawiciele (uczniowie) z dwunastu szkół średnich, w których grano w piłkę nożną w ramach programu nauczania, i w trakcie długiej dyskusji ustalają oraz zapisują w trzynastu punktach zasady gry, które z grubsza obowiązują w świecie piłkarskim do dzisiaj (7). Notabene, od razu wydano je drukiem w formie broszury. Jednocześnie, by zinstytucjonalizować rywalizację między szkołami, powołano do życia Stowarzyszenie Futbolowe.
W gospodzie "U Murarza" szczególnie spierano się o to, czy zawodnik ma prawo z piłką w ręku uciekać przed zawodnikami drużyny przeciwnej. Ostatecznie nie udało się dojść do porozumienia i w tej sprawie zwołano następne zebranie, na 8 grudnia. Tym razem w spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele siedemnastu szkół. Wobec braku możliwości dojścia do kompromisu zarządzono głosowanie. Z siedemnastu obecnych osób trzynaście było przeciw. W ten sposób z futbolu definitywnie wykluczono używanie rąk.
1870 Pojawia się gumowa kula, która zastępuje pęcherz świński i starsze modele piłek. Zaledwie dziesięć lat później rzemieślnik z angielskiego Yorkshire tworzy skórzaną kulę podzieloną na łaty, szytą ręcznie i ze skórzanym wentylem, przez który była nadmuchiwana.
1869 6 listopada, w Nowym Brunszwiku w stanie New Jersey, rozegrano pierwszy mecz futbolu amerykańskiego, między drużynami Uniwersytetu Rutgersa i Uniwersytetu w Princeton. Pojedynek ten przypominał jeszcze europejską piłkę nożną, ale stopniowe zmiany doprowadziły do powstania gry zbliżonej do współczesnej.
Nazwa football - wg najpowszechniej przyjętych teorii - odnosiła się do grania "na piechotę" (on foot) albo od rozmiaru piłki, długiej "na jedną stopę". Warto dodać, że zarówno futbol amerykański, jak piłka nożna, czy rugby mają korzenie w sportach piłkarskich, które uprawiano w XIX wieku na Wyspach Brytyjskich. Na rozwój futbolu amerykańskiego miały wpływ rugby, piłka nożna, lokalne odmiany futbolu ludowego oraz kreatywność dziennikarza sportowego Waltera Campa, określanego jako „ojciec futbolu amerykańskiego”.
1876 Szkot William Wilson jako pierwszy opracowuje przepisy gry w piłkę wodną. Zostały one ogłoszone przez Londyńskie Stowarzyszenie Pływackie. Piłka wodna jako dyscyplina sportu powstała pod koniec XIX wieku w Wielkiej Brytanii. Pierwsze treningi miały odbywać się na pływalniach Glasgow po zajęciach pływackich.
lata 80. XIX w. W Anglii rodzi się tenis stołowy. Wkrótce pojawiły się też popularne nazwy powstałe od charakterystycznego dźwięku odbijanej piłeczki, takie jak ping-pong. Ta pierwsza została nawet zastrzeżona w 1901 r. przez angielskiego producenta sprzętu, firmę J. Jaques & Son Ltd. Kolejną zmianę wprowadził James Gibb, angielski entuzjasta tenisa stołowego, który po wycieczce do USA w 1901 r. zaczął używać piłeczki z celuloidu.
1891 W Springfield w stanie Massachusetts powstaje koszykówka. Nową dyscyplinę opracowuje protestancki pastor i amerykański nauczyciel wychowania fizycznego w YMCA James Naismith (8). Chciał on stworzyć grę, która minimalizowałaby kontakt fizyczny, ale zawierała dużo skakania, biegania oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej związanej z posiadaniem piłki w dłoniach. Gra polegała na rzucaniu piłki do wiklinowych koszy zawieszonych na balkonach sali gimnastycznej. Kosze te nie miały dziury na ich dnie, więc po każdym celnym rzucie piłkę należało wyciągać specjalnymi kijami. Początkowo do gry używano zwykłej piłki futbolowej. Pierwsza piłka przeznaczona wyłącznie do koszykówki powstała w 1894 r.
1895 9 lutego w sali gimnastycznej Young Men’s Christian Associaton (YMCA) w Holyoke, w Massachusetts, odbył się premierowy pokaz dyscypliny, którą wówczas nazywano Minonette, a która przekształciła się następnie w siatkówkę. Pomysłodawcą reguł gry był William G. Morgan (9) - na co dzień nauczyciel wychowania fizycznego we wspomnianej szkole w Holyoke.
1898 Duńczyk Holger Nielsen spisuje pierwsze zasady i reguły nowoczesnej piłki ręcznej (håndbold), które opublikował w roku 1906. Jej źródeł należy szukać w dalekiej przeszłości, w takich grach, jak: urania w starożytnej Grecji, herpastum w starożytnym Rzymie czy fangballspiel w średniowiecznych Niemczech. Są także świadectwa istnienia zbliżonych gier w średniowiecznej Francji oraz pośród grenlandzkich Inuitów. W XIX wieku współczesną piłkę ręczną przypominały już haandbold w Danii, hazena w Czechach i na Słowacji, gandbol na Ukrainie, torball w Niemczech oraz lokalne wersje w Irlandii, Norwegii, Szwecji czy Urugwaju.
Klasyfikacja i opis piłek do gry
W zależności od dyscypliny sportowej, wyróżniamy różne rodzaje piłek:
nożna - zgodnie z wymogami przepisów gry musi być kulista, sporządzona ze skóry lub innego dozwolonego materiału, o obwodzie nie większym niż 70 cm i nie mniejszym niż 68 cm. Wymagana waga: 396-453 g. Przy rozpoczęciu zawodów musi być napompowana tak, by w jej wnętrzu panowało nadciśnienie od 0,6 do 1,1 atm (0,6-1,1 kG/cm²). Większość piłek jest zszytych z 32 "łat" (tzw. paneli) ze skóry syntetycznej PU, PVC lub mieszanki PU i PVC - 12 z nich to pięciokąty foremne, a 20 to sześciokąty foremne. Powstaje z nich siatka podobna do siatki dwudziestościanu ściętego, ale ze względu na nadciśnienie wewnątrz piłka przyjmuje bardziej sferyczny kształt. Nowoczesne piłki nożne są zgrzewane termicznie. Dzięki temu, że tworzy się je ze skóry syntetycznej, w skład której wchodzi głównie poliuretan, nie chłoną wody, więc nie stają się cięższe podczas gry na mokrym boisku, co miało miejsce przy użyciu skóry naturalnej;
ręczna - składa się z gumowej dętki pokrytej zszytymi kawałkami skóry lub tworzywa syntetycznego, które nie mogą być błyszczące ani śliskie. Obwód piłki używanej przez mężczyzn to 58-60 cm, natomiast kobiety grają piłką o obwodzie 54-56 cm. Masa piłki to ok. 500 g;
do gry w koszykówkę - kulista, skórzana i szorstka, wypełniona sprężonym powietrzem. Średnica modeli używanych w lidze NBA wynosi 23,86 cm. Piłki do gry w hali wykonane są ze skóry naturalnej, natomiast te przeznaczone do obiektów otwartych - ze skóry kompozytowej. Ważnymi parametrami są sprężystość oraz zdolność do chwytania, powinny być zatem odporne na zabrudzenia oraz wytarcia. Piłki gumowe stanowią niższą klasę. Charakteryzują się szybszym zużyciem, niższą ceną, gorszymi parametrami i przeznaczone są głównie dla dzieci. W meczach FIBA (Międzynarodowej Federacji Koszykówki) używa się piłek spełniających wszystkie wymogi FIBA - dodatkowo przed meczem sędzia wybiera najlepszą piłkę, która spuszczona z wysokości 1,80 m powinna odbić się od twardego podłoża na wysokość 1,20-1,40 m;
do gry w futbol amerykański - ma eliptyczny kształt i naturalny jasnobrązowy kolor. Zewnętrzna powłoka powinna składać się z czterech płatów skóry lub materiału skóropodobnego o ziarnistej powierzchni, bez marszczeń - za wyjątkiem miejsc, w których przebiegają szwy. Piłka musi mieć jedno sznurowanie przeprowadzone przez osiem par równo ułożonych otworów. Podłużny obwód piłki: 70,49-72,39 cm (liczony nie przez szwy). Poprzeczny obwód: 52,71-53,98 cm (liczony nie przez poprzeczne przesznurowania). Długość: 27,62-29,05 cm. Ciśnienie: 0,86-0,93 bar. Waga: 396-425 g;
baseballowa - jej środek wypełniony jest gumą lub korkiem, obwinięty przędzą i okryty (zgodnie z zasadami baseballu) "dwoma mocno zszytymi paskami końskiej lub wołowej białej skóry". Obwód piłki wynosi 9-9,25 cala (22,86-23,5 cm), średnica 2,86-2,94 cala (7,26-7,47 cm), a waga 5-5,25 uncji (0,14-0,15 kg). Do produkcji jednej piłki baseballowej przeznacza się przeciętnie niemal 0,25 mili (0,4 km) przędzy. Charakterystyczny dla wyglądu piłki jest m.in. czerwony ścieg łączący skórzaną powłokę. Po rzuceniu piłki ścieg, zachowując się podobnie jak wirnik samolotu, chwyta wiatr, co powoduje, że w drodze do łapacza piłka nieznacznie zakręca. Zarówno kierunek skrętu (lewo, prawo, dół lub kombinacja tych kierunków), jak i jego stopień (ostry lub stopniowy) zależą od tego, w którym kierunku i jak szybko podkręcono ścieg;
golfowa - okrągła piłka o średnicy nie mniejszej niż 42,67 mm i nie cięższa niż 45,93 g. Każdy egzemplarz musi przejść specjalne testy dopuszczające go do użycia. Współczesne piłki golfowe powstają z tworzyw sztucznych, takich jak żywica lub guma. Najpopularniejsze tworzywa sztuczne używane na zewnętrzne powłoki to Surlyn Ionomer, uretan czy żywica balatowa;
tenisowa - jest wykonana z twardej gumy i oklejona filcem w kolorze żółtym (przepisy dopuszczają też biały). Dobrze się odbija. Jej masa to 56,0-59,4 g, a średnica 6,541-6,858 cm (typ standardowy, najczęściej używany);
do tenisa stołowego - pusta w środku. Ma średnicę 40 mm, waży 2,7 g i wykonana jest z celuloidu;
do hokeja na trawie - okrągła piłka o średnicy ok. 75 mm i masie ok. 160 g, wykonana z silnie sprasowanej masy korkowej, opleciona sznurkiem i obszyta białą skórą;
wodna - gumowa, gładka, o średnicy 21,6-22,6 cm, wypełniona sprężonym powietrzem;
krykietowa - wykonana jest z korka owiniętego ciasno sznurkiem i pokryta skórą zszytą sześcioma rzędami wystających szwów. Masa piłki wynosi 155,9-163 g, a obwód 224-229 mm;
do polo - wykonuje się ją z drewna lub innego twardego tworzywa; średnica wynosi 8 cm.
M.U.
