Obrona przed zagrożeniami z powietrza
1870 Najwcześniejsze odnotowane historycznie użycie broni stworzonej specjalnie do celów zwalczania zagrożenia z powietrza miało miejsce podczas wojny francusko-pruskiej. Po klęsce pod Sedanem, Paryż został oblężony, a francuskie oddziały poza miastem rozpoczęły próbę komunikacji za pomocą balonu. Gustav Krupp zamontował zmodyfikowane działo funtowe (37 mm) - Ballonabwehrkanone na szczycie powozu konnego w celu zestrzeliwania tych balonów (1). W kolejnych dekadach kontynuowano eksperymenty, np. z działami na balonach lub sterowcach. Na ziemi zaczęto budować wieże i platformy na broń przeciwlotniczą. Producenci broni zaczęli konstruować i adaptować broń do celów przeciwlotniczych.
1912-15 Historia odnotowuje pierwsze zestrzelenia jednostek przeciwnika, które miały miejsce na Bałkanach. W 1912 roku Turcy przeprowadzili pierwszą w historii operację przeciwlotniczą podczas wojny włosko-tureckiej. Zestrzelili samolot porucznika Piero Manziniego ogniem karabinowym. Trzy lata później, już w ramach I wojny światowej oddziały armii serbskiej zestrzeliły jeden z samolotów w pobliżu Kragujevaca. Był to pierwszy przypadek w historii wojskowości, kiedy samolot wojskowy został zestrzelony ogniem artylerii ziemia–powietrze.
1925 Brytyjczycy zaczynają stosować nowy instrument wspomagający obronę przeciwlotniczą, opracowany przez firmę Vickers. Był to mechaniczny komputer analogowy Predictor AA nr 1 (2). Biorąc pod uwagę wysokość celu, jego operatorzy śledzili go, a aparat generował namiar, wysokość kwadrantu i ustawienie bezpiecznika. Dane te były przekazywane elektrycznie do dział, gdzie były wyświetlane na powtarzalnych tarczach dla warstw, które „dopasowywały wskaźniki” (dane celu i rzeczywiste ustawienie działa), aby ustawić działa w odpowiedniej pozycji.
lata 30. XX wieku Nad radarami pracowano w ośmiu krajach. Najbardziej zaawansowany system wykrywania zagrożeń powietrznych zbudowano w Wielkiej Brytanii (3). Początkowo radar był wykorzystywany do nadzoru przestrzeni powietrznej w celu wykrywania zbliżających się wrogich samolotów. Jednak wkrótce pojawiły się takie konstrukcje jak niemiecki radar Würzburg, dostarczający danych odpowiednich do sterowania działami przeciwlotniczymi, czy brytyjski radar AA No 1 Mk 1 GL do wykorzystania na stanowiskach dział przeciwlotniczych.
1939-45 Okres II wojny światowej to przyspieszenie prac i inwestycji nad systemami obrony przeciwlotniczej a także nad rakietami. Działania przeciwlotnicze z wykorzystaniem nowo opracowanych technik rozpoczęły się wraz z bitwą o Anglię. Niemcy budowali masywne żelbetowe konstrukcje, niektóre wysokie na ponad sześć pięter, znane jako Hochbunker (wysokie bunkry) lub Flaktürme (wieże przeciwlotnicze), na których umieszczali artylerię przeciwlotniczą (4). Niektóre kraje rozpoczęły badania nad rakietami jeszcze przed II wojną światową, w tym do celów przeciwlotniczych. W. Brytania i USA opracowały rakiety ziemia–powietrze, takie jak brytyjski Stooge czy amerykański Lark, ale żaden z nich nie był gotowy do końca wojny.
1944–45 Pod koniec II wojny światowej pojawiły się nowe zagrożenia z powietrza, rakiety V-1 i V-2, które były trudne do przechwycenia przez tradycyjne środki obrony przeciwlotniczej. Pierwsze zestrzelenie V-1 przez lotników zanotowano 16 czerwca 1944 r. Po krótkim pościgu (5) ostrzelany z działek samolotów alianckich pocisk wybuchł. Wraz z wyzwoleniem Antwerpii, miasto portowe natychmiast stało się celem o najwyższym priorytecie dla Niemców i zostało zasypane gradem V-1 i V-2. Wymagało to zastosowania nowych technik obrony, tym razem przeciwrakietowej. Działka tam zastosowane uzbrojone były w pociski wyposażone w radiowy zapalnik zbliżeniowy. Nadlatujące cele były wykrywane i automatycznie śledzone przez radar SCR-584, opracowany w MIT Rad Lab. Dane wyjściowe z radaru były przekazywane do sterownika działa M9, elektronicznego komputera analogowego opracowanego w Bell Laboratories w celu obliczania pozycji działek. Za pomocą tych technologii zniszczono blisko 90 proc. nadlatujących pocisków V-1.
lata 50. XX wieku W USA powstaje Skysweeper, niemal w pełni zautomatyzowany system obejmujący radar, komputery, zasilanie i działka 75 mm z automatycznym ładowaniem na jednej platformie z napędem. W Europie Sojusznicze Dowództwo NATO opracowało zintegrowany system obrony powietrznej, NATO Air Defence Ground Environment (NADGE), który później stał się Zintegrowanym Systemem Obrony Powietrznej NATO. W pierwszej kolejności uruchomiono system wczesnego ostrzegania państw Europy Zachodniej, obejmujący 18 radarów stacjonarnych. W 1962 roku połączono je siecią informatyczną i w ten sposób utworzono system NADGE (NATO Air Defense Ground Environment). Aby przeciwdziałać zagrożeniu ze strony międzykontynentalnych pocisków balistycznych (ICBM), utworzono system wczesnego ostrzegania przed rakietami balistycznymi, ze stacjami radarowymi na Alasce, Grenlandii i w Wielkiej Brytanii.
1958 Stany Zjednoczone i Kanada łączą swoje zasoby obrony powietrznej w celu wspólnej obrony swoich terytoriów i tworzą Dowództwo Obrony Powietrznej Ameryki Północnej (NORAD). Kwatera główna NORAD została założona w jaskini pod górą Cheyenne w Kolorado (6).
1961 Związek Radziecki przeprowadza pierwsze udane przechwycenie głowicy rakiety balistycznej przez pocisk rakietowy na poligonie testowym obrony antybalistycznej Saryszagan. Opracowany nowy system obrony antyrakietowej, nazwany „Griffon”, został zainstalowany w okolicach Leningradu. W 1964 roku Sowieci publicznie zaprezentowali swój najnowszy pocisk przechwytujący o nazwie „Galosh”, który był uzbrojony w broń jądrową i był przeznaczony do przechwytywania na dużych wysokościach i dalekiego zasięgu. Związek Radziecki rozpoczął instalację systemu antybalistycznego A-35 wokół Moskwy w 1965 roku. Składał się on z czterech kompleksów, każdy z 16 wyrzutniami i dwoma radarami śledzącymi pociski. System w kolejnych dekadach sukcesywnie modernizowany i rozwijany (7).
lata 60. XX wieku Pierwszym amerykańskim systemem antybalistycznym był Nike Hercules, który miał zdolność przechwytywania nadlatujących pocisków balistycznych krótkiego zasięgu, ale nie pocisków balistycznych pośredniego zasięgu ICBM. Następnie pojawił się Nike Zeus, który był w stanie przechwytywać pociski ICBM dzięki zastosowaniu głowicy nuklearnej, ulepszonych systemów radarowych, szybszych komputerów i systemów sterowania, które były bardziej skuteczne w górnych warstwach atmosfery. Na początku lat 60. Nike Zeus był pierwszym pociskiem antybalistycznym, który osiągnął hit-to-kill (fizyczne zderzenie z nadlatującą głowicą). W 1963 roku sekretarz obrony Robert McNamara przekierował fundusze z programu rakietowego Zeus na rozwój systemu Nike-X, który wykorzystywał szybkie pociski krótkiego zasięgu Sprint a potem SPARTAN. Wprowadzony został także nowy typ radaru - Perimeter Acquisition Radar (PAR), śledzący wrogie pociski dalekiego zasięgu na większych wysokościach.
1967–74 Inicjacja amerykańskiego programu Sentinel, który zakładał rozmieszczenie szeregu radarów PAR w poprzek północnej granicy Stanów Zjednoczonych i Alaski. Po wyborach prezydenckich, które wyniosły do władzy Richarda Nixona, przestawiono się na nowy system Safeguard, który zasadniczo miał strzec przed atakiem amerykańskie bazy pocisków dalekiego zasięgu Minuteman. Został zaopatrzony w dwa typy pocisków przechwytujących - SPARTAN i SPRINT. Pierwotne plany dotyczące Safeguard zakładały rozmieszczenie systemu na dużą skalę w całych Stanach Zjednoczonych, jednak w lipcu 1972 roku Senat USA ratyfikował traktat ograniczający liczbę systemów obrony antybalistycznej (ABM) do dwóch.
od 1968 do dziś Początek prac nad mobilnym systemem o nazwie Surface-to-Air Missile Development Program (SAM-D). Później przemianowany na PATRIOT, system ten opiera się na wyrzutniach rakiet ładowanych na ciężarówki. W 1984 r., w serii eksperymentów Homing Overlay Experiments (HOE) nad Oceanem Spokojnym, Lockheed udoskonalił pociski obronne typu „hit-to-kill”, które niszczyły wrogie pociski poprzez samą siłę uderzenia, zamiast detonować w pobliżu celu. System Patriot był pierwotnie przeznaczony do obrony przeciwlotniczej, ale potrzeby wojenne skłoniły armię do nadania mu nowej roli - broni przeciwrakietowej także do zwalczania rakiet balistycznych krótkiego i średniego zasięgu. W zestawie oprócz wyrzutni rakiet jest też stanowisko dowodzenia i zaawansowany radar matrycowo-fazowany. Wszystkie elementy są mobilne na platformach samochodowych (8).
lata 70. XX wieku Prezydent Ronald Reagan wzywa do stworzenia Inicjatywy Obrony Strategicznej (SDI), zaawansowanego naziemnego i kosmicznego systemu antybalistycznego (9). Krytycy zarzucali, że SDI był zbyt skomplikowany i kosztowny, ale z punktu widzenia Reagana koszty i wyzwania techniczne były ważnym elementem w rywalizacji z ZSRR. Przewidywał on, że Sowieci nie będą w stanie konkurować ze Stanami Zjednoczonymi w wyścigu o SDI. Choć system nie został zbudowany, samo jego podjęcie uznaje się za ważny element zwycięstwa USA w zimnowojennej rywalizacji. Koncepcja zwana czasem ironicznie „gwiezdnymi wojnami” nie została całkiem zarzucona. Wciąż jest badana i częściowo wdrażana w innych koncepcjach i projektach, np. w eksperymentach z wykorzystaniem broni laserowej montowanej na pojazdach orbitalnych.
2001 USA wypowiadają układ ABM. Początek transformacji systemów obrony powietrznej NATO w kierunku koncepcji rozszerzonej skoordynowanej obrony powietrznej - NATO Integrated Extended Air Defence (NATINEADS). W 2010 roku podczas szczytu NATO w Lizbonie zaproponowano połączenie dotychczasowych funkcji systemu NATINADS i systemu obrony przeciwrakietowej NATO BMD (Ballistic Missile Defence). W ten sposób powstał zintegrowany system obrony powietrznej i przeciwrakietowej NATO (NATO Integrated Air and Missile Defence - NIAMD). Powstała też koncepcja globalnej tarczy antyrakietowej rozwijana do dziś.
od 2022 do dziś Wojna na Ukrainie staje się wielkim testem współczesnych systemów obrony przeciwlotniczej i antyrakietowej. Wnioski z tego konfliktu będą mieć wielkie znaczenie dla dalszego jej rozwoju.
Klasyfikacja obrony powietrznej
Obrona przeciwlotnicza to całokształt sił, środków i przedsięwzięć mających na celu niedopuszczenie lub ograniczenie do minimum oddziaływania lotnictwa nieprzyjaciela na wojska, ludność i obiekty na polu walki i na tyłach wojsk własnych. Obrona przeciwlotnicza jest częścią składową systemu obrony powietrznej. Wyodrębnia się obronę:
- Bierną, która polega przede wszystkim na maskowaniu;
- Czynną, do której powołuje się specjalne oddziały, posługujące się sprzętem obrony czynnej, karabinami, działkami, a potem, w miarę postępu technicznego, systemami rakietowymi.
Obrona przeciwrakietowa to system, broń lub technologia związana z wykrywaniem, śledzeniem, przechwytywaniem, a także niszczeniem atakujących pocisków rakietowych. Pomyślana pierwotnie jako obrona przed uzbrojonymi w broń jądrową międzykontynentalnymi pociskami balistycznymi (ICBM). Jej zastosowanie rozszerzyło się na taktyczne i lądowe pociski rakietowe o krótszym zasięgu. Obronę przeciwrakietową można podzielić na kategorie w oparciu o różne cechy: typ/zasięg przechwyconego pocisku, fazę trajektorii, w której następuje przechwycenie, oraz to, czy przechwycono go w atmosferze ziemskiej, czy poza nią.
Typ/zasięg przechwytywanego pocisku:
- Strategiczne. Obrona celuje w pociski ICBM dalekiego zasięgu, które poruszają się z prędkością około 7 km/s. Przykłady obecnie aktywnych systemów tego typu to: Rosyjski system A-135, który broni Moskwy, oraz amerykański system Ground-Based Midcourse Defense, który broni Stanów Zjednoczonych przed pociskami wystrzelonymi z Azji.
- Teatr działań wojennych. Celuje w pociski średniego zasięgu, które poruszają się z prędkością około 3 km/s lub mniejszą. W tym kontekście umowny termin „teatr” oznacza cały zlokalizowany region operacji wojskowych, zazwyczaj o promieniu kilkuset kilometrów. Zasięg systemów obrony przeciwrakietowej w teatrze jest zwykle tego rzędu. Przykłady to: Izraelski pocisk Arrow, amerykański THAAD i rosyjski S-400.
- Taktyczne. Obrona przed taktycznymi pociskami balistycznymi krótkiego zasięgu, które zwykle poruszają się z prędkością mniejszą niż 1,5 km/s. Taktyczne pociski antybalistyczne (ABM) mają krótki zasięg, zazwyczaj 20…80 km. Przykłady obecnie stosowanych taktycznych ABM: Amerykański MIM-104 Patriot i rosyjski S-300V.
Pociski balistyczne mogą być przechwytywane w trzech fazach ich trajektorii:
- Faza wystrzelenia - wówczas chodzi o przechwycenie pocisku podczas odpalenia jego silników rakietowych, zwykle nad terytorium startu. Jasne, gorące spaliny rakietowe ułatwiają wykrywanie i celowanie. Trudno w tej fazie użyć wabików. Jednak przechwycenie pocisku w tej fazie jest bardzo trudne.
- Faza środkowego kursu. Chodzi tu o przechwycenie pocisku w przestrzeni kosmicznej po wypaleniu się rakiety (przykład: Amerykański system Ground-Based Midcourse Defense (GMD), chińskie pociski serii SC-19 i DN, izraelski pocisk Arrow 3). Faza ta trwa długo, ale wymaga pocisków antybalistycznych, a środki antyrakietowe są narażone na wabiki.
- Faza końcowa. To przechwycenie pocisku po jego ponownym wejściu w atmosferę (przykłady: Amerykański system obrony przeciwrakietowej Aegis, chiński HQ-29, amerykański THAAD, amerykański Sprint, rosyjski ABM-3 Gazelle). Obrona przeciwrakietowa nie wymaga tak dużych środków, jednak okienko czasowe jest niewielkie.
M.U.
