Kopalnia soli "Bochnia"
Wyrobiska kopalni, położone na głębokości od 70 do 289 m, obejmują łącznie ok. 60 km chodników i komór. Rozciągają się na długości ok. 3,5 km wzdłuż osi wschód-zachód i na szerokości maksymalnej 250 m wzdłuż osi północ-południe. Wyrobiska objęte ochroną znajdują się na dziewięciu poziomach: I ? Danielowiec, II ? Sobieski, III ? Wernier, IV ? August, V ? Lobkowicz, VI ? Sienkiewicz, VII ? Błagaj-Stanetti, VIII ? Podmoście, IX ? Gołuchowski.
Kopalnia soli ?Bochnia? jest najstarszą działającą nieprzerwanie od połowy XIII do XX w. kopalnią soli w Polsce (sól kamienną na ziemiach polskich odkryto w Bochni kilkadziesiąt lat wcześniej niż w Wieliczce). Z połowy XIII w. pochodzi szyb Sutoris, najstarszy czynny szyb solny w Polsce. Żupy bocheńskie i wielickie stanowiły zawsze własność monarchy i dawały wysokie dochody od czasów kazimierzowskich i przez kolejne stulecia.
Po blisko ośmiu wiekach eksploatacji kopalnia przypomina niezwykłe podziemne miasto, zachwyca niepowtarzalnymi wyrobiskami, kaplicami wykutymi w solnych skałach oraz oryginalnymi rzeźbami i urządzeniami wykorzystywanymi przed wiekami. Można ją zwiedzać nie tylko pieszo, ale także podziemnym metrem oraz łodziami. Kopalnia jest bezcennym zabytkiem techniki. Turyście dostarcza niezapomnianych wrażeń, natomiast dla geologa i historyka żupa stanowi niezwykle cenny obiekt badawczy.
To specyficzna budowa geologiczna przesądziła o charakterze eksploatacji i unikalnym rozwoju przestrzennym tego miejsca. Obiektami o szczególnej wartości są wyrobiska w zabytkowej części bocheńskiej kopalni soli ciągnące się od szybu Trinitatis, poza dawny szybik Danielowiec, do poziomu Gołuchowski, na sześciu poziomach przy szybie Campi, do dziewięciu poziomów przy szybie Sutoris. Są to najstarsze zabytkowe wyrobiska pochodzące z okresu XIII?XVIII w., a zachowane do dnia dzisiejszego w doskonałym stanie dzięki prowadzonej od połowy XVIII w. akcji zabezpieczania kopalni systemem kasztów, obudową drewnianą, fantunkami i filarami solnymi. Wśród najatrakcyjniejszych i zupełnie unikatowych są wyrobiska pionowe, tzw. szybiki wewnątrzkopalniane i piece, czyli wyrobiska chodnikowe.
Wśród komór odznacza się komora Ważyn (sól eksploatowano w niej od 1697 r. aż do lat 50. XX w., gdyż zalegały w tym rejonie wyjątkowo obfite pokłady) usytuowana na głębokości około 250 metrów. Jej długość wynosi 255 m, maksymalna szerokość blisko 15 m, wysokość zaś ponad 7 metrów. To ogromne, wspaniałe wnętrze nie posiada przy tym żadnych podpór. Fantastycznie prezentują się strop i ociosy poprzerastane warstwami soli oraz anhydrytów tworzących naturalne ornamenty. Na pasiastym stropie komory zaciśnięty szybik Ernest z XVII w., który podobnie jak i inne, jest przykładem oddziaływania ciśnienia górotworu na drewnianą obudowę chodników i komór. W ociosie południowym komory Ważyn znajduje się wejście do poprzecznika Manna pochodzącego z XVIII w., w którym zachowały się ślady ręcznej obróbki złoża (ślady odbitych tzw. kłapci i roboty kawernowej).
Komora Ważyn posiada swoisty mikroklimat, który charakteryzuje się stałą temperaturą (14?16°C), wysoką wilgotnością oraz jonizacją czystego powietrza nasyconego chlorkiem sodu oraz cennymi mikroelementami ? magnezem, manganem i wapniem. Te specyficzne właściwości, spotęgowane przez doskonale działający system wentylacji, sprawiają, że oczyszcza znakomicie drogi oddechowe i posiada właściwości lecznicze w przypadku wielu schorzeń (przewlekłe nieżyty nosa, gardła i krtani, nawracające infekcje górnych dróg oddechowych), działa poza tym antyalergicznie, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczo. Od 1993 r. komora służy na co dzień kuracjuszom (inhalacja i rekreacja).
Aby przybliżyć zwiedzającym dawną technikę wydobywczą oraz rozwój przestrzenny kopalni, zrekonstruowano trzy ciekawe urządzenia transportowe oraz wykonano, w oparciu o dziewiętnastowieczny oryginał, okazałą kopię mapy wszystkich wyrobisk kopalni bocheńskiej. Na poziomie Sienkiewicz znajduje się koło dreptakowe do czerpania solanki, zaś w komorze Rabsztyn, eksploatowanej od XVIII w., został umieszczony kierat czterokonny służący do odwadniania kopalni, zwany gaplem. Zwraca uwagę oryginalna drewniana obudowa komory z tego czasu. W komorze kieratowej przy szybiku Ważyn znajduje się potężny kierat typu saskiego z niektórymi oryginalnymi elementami konstrukcji.
Źródło: Narodowy Instytut Dziedzictwa
