Ksawery Tartakower - erudyta, aforysta, arcymistrz szachowy
Urodził się 22 lutego 1887 r. w rosyjskim Rostowie nad Donem, w żydowskiej rodzinie o polsko-austriackich korzeniach. Imię Tartakowera to rosyjsko-żydowskie Savielly (po polsku Szaweł, Saul) albo chrześcijańskie Ksawery. Gdy miał dziewięć lat, nauczył się grać w szachy od swojego ojca - stały się one wkrótce jego życiową pasją.
Po ojcu zachował też obywatelstwo austriackie i jako syn bogatego żydowskiego kupca mógł kształcić się najpierw w Genewie (ukończył tam Collège Calvin) a następnie w Wiedniu, gdzie został absolwentem wydziału prawa i obronił doktorat w 1909 r.
W okresie studiów Tartakowera Wiedeń był jednym z ważniejszych centrów szachowych w Europie. W tamtejszych kawiarniach można było spotkać najlepszych zawodników. W najsłynniejszej ówczesnej szachowej wiedeńskiej kawiarni Café Central (1) gościli nie tylko najlepsi gracze, ale także takie słynne postaci, jak twórca psychoanalizy Zygmunt Freud czy pisarz Stefan Zweig. Tartakower grał nie tylko w szachy, ale także analizował i komentował partie dla "Wiener Schachzeitung" i innych czasopism.
W 1906 r. jako obywatel Austrii wygrał turniej w Norymberdze, a trzy lata później zajął drugie miejsce za Rétim, w zawodach w Wiedniu. W 1911 r. dowiedział się, że jego rodzice zostali zamordowani w napadzie rabunkowym w Rostowie nad Donem…
28 czerwca 1914 r. arcyksiążę austriacki Franciszek Ferdynand, następca tronu, został zastrzelony w Sarajewie, w Bośni (na terytorium Austro-Węgier). Wybucha I wojna światowa. Tartakower wraz z bratem zostaje zmobilizowany do armii austriackiej i następnie bierze udział w walkach na froncie wschodnim (2). Brat Artur ginie pod Częstochową, a Ksaweremu udaje się przeżyć wojenną tułaczkę.
Po wojnie zatrzymuje się w Paryżu. Chociaż nie zna języka polskiego, przyjmuje po matce obywatelstwo nowo powstałej Rzeczypospolitej Polskiej. Z Polakami porozumiewał się w jednym z trzech języków, którymi świetnie się posługiwał: rosyjskim, niemieckim lub francuskim. Mieszkał głównie w Paryżu, a w Polsce tylko w latach 1934-1935, kiedy to przygotowywał naszą reprezentację do olimpiady szachowej w Warszawie.
Choć uzyskał tytuł doktora prawa, nie podjął pracy w wyuczonym zawodzie i poświęcił się absolutnie szachom. Mówiono o nim "Er studierte Schach, und spielte Jura" - czyli: "Studiował szachy i bawił się prawem". Był świetnym graczem (3), dziennikarzem szachowym, publicystą, autorem wielu książek i artykułów do czasopism szachowych. W 1924 opublikował swoją najsławniejszą książkę "Die hypermoderne Schachpartie" (Hipermodernistyczna gra w szachy), która jest wznawiana i popularna do dzisiaj (4).
Po utworzeniu Polskiego Związku Szachowego w 1926 r. zgadza się na granie w barwach Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej. W latach 20. uczestniczy w najważniejszych turniejach szachowej elity, m.in. wygrywa w 1927 i 1928 r. słynne zawody w Hastings. W następnej dekadzie sześciokrotnie reprezentuje Polskę na olimpiadach szachowych (5), zdobywając w sumie pięć medali w drużynie (złoty, dwa srebrne i dwa brązowe) oraz trzy medale indywidualnie (złoty na drugiej szachownicy w 1931 r. i dwa brązowe na pierwszej, w 1933 i 1935). Startował również w mistrzostwach Polski, dwukrotnie zostając mistrzem kraju - w roku 1935 w Warszawie i w 1937 w Juracie. Udzielał także lekcji Mieczysławowi Najdorfowi, który do końca życia nazywał go "swoim nauczycielem".
Wybuch II wojny światowej zastał go w Buenos Aires, gdzie odbywała się właśnie ósma olimpiada szachowa. Była to ostatnia olimpiada Tartakowera w barwach Polski. Po krótkim pobycie w Argentynie wrócił do Europy i pod przybranym nazwiskiem Cartier służył jako oficer w armii generała de Gaulle’a. Walcząc w Legii Cudzoziemskiej, przez Afrykę Północną i Wielką Brytanię wraca w 1945 r. do wyzwolonej już Francji. Tam decyduje się na przyjęcie francuskiego obywatelstwa - dla Polski komunistycznej grać nie chce. Reprezentuje Francję na olimpiadzie w 1950 r. W tymże roku oficjalnie otrzymuje tytuł arcymistrza - dzięki temu stał się jednym z trzech pierwszych polskich arcymistrzów, obok Akiby Rubinsteina i Mieczysława Najdorfa. W 1953 r. zdobywa w Paryżu tytuł indywidualnego mistrza Francji.
Ksawery Tartakower zmarł w Paryżu 4 lutego 1956 r., kilka dni przed swoimi 69. urodzinami. We dług retrospektywnego systemu rankingowego Chessmetrics, najwyższe miejsce osiągnął w marcu 1921 r. - był wówczas trzeci na świecie, za José Raúlem Capablanką i Akibą Rubinsteinem.
"tartakoweryzmami"
Aforyzmy
Ksawery Tartakower (6) był autorem wielu znanych szachowych aforyzmów, takich jak:
- Zawsze istnieje właściwe posunięcie. Trzeba je tylko znaleźć.
- Nikt jeszcze nie wygrał partii przez jej poddanie.
- Roszada to pierwszy krok do stabilizacji.
- Spokojne posunięcie często działa jak trzęsienie ziemi.
- W szachach istnieje tylko jeden rodzaj błędu:
to przesadne mniemanie o swym przeciwniku. Największą popularność na świecie zdobyło sobie jednak powiedzenie "Moralne zwycięstwa się nie liczą" (Moral victories don’t count). Jest ono umieszczone na drzwiach wejściowych do Pentagonu, siedziby Departamentu Obrony USA.
Debiut orangutana
W 1924 r. na turnieju w Nowym Jorku Tartakower zaprezentował nowy debiut, nazwany przez niego otwarciem orangutana. Podobno inspiracją był bujający się na lianie orangutan, zaobserwowany w nowojorskim zoo podczas wycieczki zorganizowanej przez gospodarzy turnieju. Tego samego dnia Tartakower zastosował ruch 1.b4 w popołudniowej partii przeciwko Maroczemu. Pojedynek zakończył się remisem.
Obecnie debiut ten nazywany jest otwarciem Sokolskiego, od nazwiska rosyjskiego szachisty urodzonego w Mińsku - Aleksieja Sokolskiego, który w 1963 r. napisał na temat tego otwarcia monografię "Дебют 1.b2-b4 (Дебют Сокольcкого)". Białe rozpoczynają grę posunięciem 1.b4 (diagram 7), aby otworzyć przekątną a1-h8 dla białego gońca, z planem zacieśnienia pozycji czarnych ruchem b4-b5 oraz przejęcia kontroli nad polem c5. Debiut orangutana nie cieszy się obecnie dużą popularnością w klasycznych partiach turniejowych, gdyż pionek b4 może stać się obiektem ataku czarnych. Najczęściej czarne odpowiadają 1… e5 (diagram 8), a popularne są także 1...Sf6, 1…d5 i 1...c6. Debiut orangutana jest częściej stosowany w partiach z przyspieszonym tempem i w grze błyskawicznej, gdzie można łatwiej zaskoczyć przeciwnika rzadko stosowanym w praktyce turniejowej otwarciem.
A oto często spotykany przebieg otwarcia:
1.b4 e5 2.Gb2 G:b4 (czarne uzyskują dobrą pozycję) 3.G:e5 Sf6 4.c4 0-0 5.Sf3 We8 6.e3 d5 7.c:d5 S:d5 (diagram 9). Teraz należy grać 8.Gb2! Trzeba pamiętać, żeby nie wpaść w pułapkę, bowiem narzucające się 8.Ge2? prowadzi do przegranej 8…W:e5 9.S:e5 Hf6 10.f4 S:e3, z przewagą materialną i atakiem czarnych.
Obrona holenderska, gambit Stauntona, wariant Tartakowera
1.d4 f5 2.e4 f:e4 3.Sc3 Sf6 4.g4?! (diagram 10)
Obrona holenderska to otwarcie szachowe, rozpoczynające się posunięciami 1.d4 f5. Pierwszą analizę tego otwarcia podał w 1789 r. holenderski szachista Elias Stein. Wielki wkład w rozwój teorii tego debiutu wnieśli mistrzowie świata Aleksandr Alechin i Michaił Botwinnik, a z powodzeniem stosowali go m.in. Tigran Petrosjan, Bent Larsen i Samuel Reshevsky. Obrona holenderska uważana jest za agresywną ze strony czarnych, ale arcymistrzowie nieczęsto po nią sięgają. Czarne zazwyczaj decydują się na to otwarcie, gdy sytuacja turniejowa zmusza je do omijania remisowych wariantów i zdecydowanej walki o wygraną.
Najbardziej agresywnym sposobem gry przeciwko obronie holenderskiej jest 2.e4, czyli gambit Stauntona (angielski szachista Howard Staunton po raz pierwszy zastosował go w 1846 r. w Londynie przeciwko Bernhardowi Horwitzowi). Białe poświęcają pionka, żeby szybko rozwinąć swoje figury i zdobyć przestrzeń do ataku na osłabione skrzydło królewskie przeciwnika. Najbardziej polecane dla czarnych jest przyjęcie ofiary pionka, czyli 2...f:e4. Najpopularniejszą kontynuacją gry jest teraz 3.Sc3 Sf6. Po dalszym 4.Gg5 czarne muszą bronić się bardzo uważnie i aktywnie, żeby nie uzyskać gorszej pozycji.
Wariant Tartakowera (4.g4?!) nie cieszy się obecnie dużą popularnością, gdyż może nie zapewniać wystarczającej rekompensaty po 4…h6!
Wybrane publikacje szachowe Ksawerego Tartakowera
"Indisch", Berlin 1924
"Die hypermoderne Schachpartie", Wiedeń 1925
"Das neuromantische Schach", Berlin 1927
"Winke fur die Schachstrategie", Berlin-Lipsk 1927
"Schach-Methodik", Berlin 1928
"Moderne Schachstrategie", Wrocław 1930
"Bréviaire des échecs", Paryż 1934
"Neue Schachsterne", Wiedeń 1935
"Tartakover vous parle", Paryż 1953
System Tartakowera w nieprzyjętym gambicie hetmańskim
1.d4 d5 2.c4 e6 3.Sc3 Sf6 4.Gg5 Ge7 5.e3 0-0 6.Sf3 h6 7.Gh4 b6 (diagram 11)
Idea tego systemu polega na przesunięciu z tempem pionka 6…h6, żeby nie stał się celem ataku na przekątnej b1-h7. Po 7…b6 białopolowy goniec czarnych ustawiony zostaje na przekątnej a8-h1, żeby móc uczestniczyć aktywnie w ataku na króla przeciwnika. Wariant Tartakowera daje czarnym duże szanse na szybkie wyrównanie gry w debiucie.
