"Szachy" Jana Kochanowskiego
Zasady gry w szachy opracowano w V wieku n.e. w Indiach. Po podbiciu Persji przez Arabów szachy rozprzestrzeniły się na inne kraje. Najstarsza drukowana książka o treści szachowej - "Summa Collationum" - pojawiła się ok. roku 1470 w Niemczech.
Na wzrost zainteresowania szachami duży wpływ miała zmiana zasad gry zaproponowana przez włoskich szachistów w końcu XV wieku. Zmiana ta dotyczyła tylko ruchów dwóch figur, ale w istotny sposób podniosła atrakcyjność gry. Hetman z najsłabszej figury - poruszającej się tylko o jedno pole na ukos - stał się figurą najsilniejszą, zwiększono też zasięg działania gońca.
Mając na względzie dalsze uatrakcyjnienie gry, zaproponowano specjalne posunięcie - roszadę. W XVI wieku wprowadzono bicie piona w przelocie i przemianę pionów - reguły ostatecznie przybrały formę dzisiejszą.
Szachy uznawano za ekskluzywną grę i miała ona wysoką rangę na dworach królewskich. Zwycięzcy turniejów szachowych darzeni byli dużym szacunkiem. W 1564 r. poeta Jan Kochanowski (1) napisał piękny poemat "Szachy" (2), unikatowe dzieło w literaturze szachowej, a wiele rodów szlacheckich przybierało w tym czasie herby z motywami szachowymi.
Poemat ma wiele cech heroikomicznych, czyli opisuje wydarzenia błahe - w tym przypadku turniej szachowy i kolejne w nim posunięcia - w sposób pompatyczny i tym samym żartobliwy.
Tak o "Szachach" Jana Kochanowskiego pisał znawca literatury Juliusz Kleiner:
"Jedną z ulubionych zabaw były we Włoszech szachy, które w średnich wiekach dzięki krzyżowcom ze Wschodu dostały się do Europy. Słynny wówczas poeta humanista Marco Girolamo Vida wyłożył ich teorię w poemacie łacińskim w którym bogom Olimpu kazał grać partię szachów. Otóż Kochanowski poświęcił młodemu magnatowi, synowi hetmana Tarnowskiego, zgrabną przeróbkę owego utworu, 'Udatnym rymem opisuje boje, Na którym miecza nie trzeba, ni zbroje.' Bój u niego wiodą nie bogowie, lecz dwaj książęta o imionach ruskich, Fiedor i Borzuj, a walczą o rękę królewny duńskiej; ona też sama dopomaga do wygranej Fiedorowi. Tak z przepisami gry zespolił Kochanowski romans - i obdarzył literaturę naszą po raz pierwszy zwięzłą powiastką o dziejach serca, poprzedniczką późniejszej nowelistyki".
Fabuła poematu
Dawno, dawno temu żyła piękna duńska królewna, Anna. Książęta i rycerze z całej Europy przybyli, by prosić ojca, króla Tarsesa, aby ją poślubić. Ostatecznie pozostali dwaj najwytrwalsi kandydaci: Fiedor i Borzuj. Tak bardzo jej pragnęli, że byli gotowi walczyć o jej rękę. Jednak mądry król Tarses, aby nie doprowadzić do krwawego pojedynku, pokazał im szachownicę.
Wyjaśniono zasady, posłuchano rad i rozpoczęła się legendarna gra w szachy. Walka była ciężka i długa, a po wielu ruchach (i po kilku próbach nielegalnego ruchu) Fiedor, grając czarnymi, znalazł się w bardzo trudnej sytuacji... tuż przed dostaniem matem. Myślał i myślał, godziny mijały i ostatecznie zdecydowano, że partia powinna zostać odłożona do następnego dnia.
W nocy piękna Anna zakradła się do pokoju gry i spojrzała smutno na odłożoną pozycję. Wolała Fiedora i chciała, żeby to on wygrał! Ale jak można tego dokonać?! Grający czarnymi najwyraźniej przegrywał... Nagle księżniczkę Annę olśniło, jak należy kontynuować grę! Fiedor powinien poświęcić wieżę! W tym czasie wieża nazywana była rochem i miała rogi. Anna odwróciła rogi czarnej wieży, wskazując białego króla, aby zasygnalizować Fiedorowi zwycięski ruch! Obróci Rochu na Króla rogami, Sama wynidzie zalawszy się łzami’.
Nadszedł ranek, Borzuj i Fiedor ponownie usiedli naprzeciwko siebie przy szachownicy. Fiedor zauważył zmianę ustawienia wieży, zaczął myśleć... i w końcu znalazł zwycięski plan, poświęcił swoją wieżę, szachując króla Borzuja i wygrał partię! Fiedor i Anna pobrali się, a Borzuj nawet nie przyszedł na ślub! I żyli długo i szczęśliwie...
Przebieg partii
W lipcu roku 1912 ukazał się w Krakowie pierwszy numer miesięcznika szachowego "Szachista Polski", w którym redakcja ogłosiła konkurs na odtworzenie partii granej przez Borzuja i Fiedora w poemacie "Szachy". Plon konkursu nie był wielki - nadesłano tylko jedną pracę, od Wandy Reger-Nelskiej.
Później okazało się, że pod tym pseudonimem, ukrywał się autor pracy, którym był Aleksander Wagner (3), jeden z najbardziej aktywnych szachistów popularyzujących tę grę w okresie zaborów, twórca m.in. idei "obrony polskiej" (1.d4 b5). Wagner wprowadził także do praktyki dwa inne debiuty szachowe - gambit szwajcarski (1.f4 f5 2.e4) oraz gambit lwowski (1.Sf3 d5 2.e4).
A oto przebieg odtworzonej przez Wagnera partii granej przez Borzuja i Fiedora w poemacie "Szachy":
Borzuj - Fiedor 0-1
1.d4 d5 2.c3 e5 3.e3 a5 4.b3 h6 5.a3 Sa6 6.h3 Gf5 7.Ge2 Hd6 8.c4 g6 9.b4 a:b4 10.a:b4 O-O-O 11.Sf3 Kb8 12.Sc3 Wh7 13.S:d5 S:b4 14.S:e5 Sc2+ 15.Kf1 S:a1 16.Gd2 g5 17.H:a1 Ge6 18.e4 Gg7 19.Se3 f6 20.Sf3 Ha6 21.Hb2 Hd6 22.d5 Gd7 23.Hd4 Hb6 24.c5 Hb1+ 25.Ge1 Ge8 26.c6 Wc8 27.d6 f5 (diagram 4) 28.Hc4 (Borzuj miał tu zagrać 28.e:f5??, by po 28...G:d4 prosić o cofnięcie, co też się stało) 28... Sf6 29.Se5 Hb6 30.Wh2 h5 31.f3 Wd8 32.Gg3 f4 33.Sf5 f:g3 34.S:g3 Wh8 35.Sd7+ G:d7 36.c:d7 W:d7 37.Hc1 H:d6 38.H:g5 h4 39.Sf5 Hb6 40.He3 Wh5 41.Hc1 c5 42.Se3 Gh6 43.Kg1 Hd8 44.Kf1 Wd2 45.Kf2 Sd5 46.Hc4 W:e2+ 47.H:e2 S:e3 48.He1 Hg5 49.Kg1 c4 50.Hf2 c3 51.Wh1 b6 52.Kh2 Hg3+ 53.H:g3+ h:g3+ 54.K:g3 Wa5 55.Kf2 Wa8 56.Ke2 Sc2 57.Kd1 Se3+ 58.Kc1 S:g2+ 59.Kb1 b5 60.h4 b4 61.h5 b3 62.e5 Gg5 63.h6 Sh4 64.e6 Gf6 65.h7 S:f3 66.e7 G:e7 67.h8=H+ Kb7 68.Hh3 Se5 69.Hh5 Sd3 70.Hh3 Sb4 71.Hf3+ Kb8 72.He2 Gf6 73.He6 Gg7 74.Hd7 Gd4 75.Wh7 - tu partię odłożono, czarne kończą kombinacją 75... Wa1+ 76.K:a1 b2+ 77.Kb1 c2#
Zakończenie partii
Diagram 5 przedstawia pozycję odłożonej na noc partii.
75…Wa1+ Uderzą w larmę; a Roch jednym skokiem Usiadł królowi tuż pod bokiem.
76.K:a1 Folgować darmo, bo tak króla dusi, Że mu rad nie rad, Król wziąć gardło musi.
76…b2+ Wtym Drab przyskoczy... 77.Kb1 ... Król ustąpi kroku. 78…c2# Przypadszy drugi poimał ji z boku. To było tej gry sławnej dokonanie, Prawie nad wszystkich ludzi domniemanie. Tamże zarazem po pannę posłano, Którą za żonę Fiedorowi dano.
Alternatywne zakończenia
W swojej książce "В поисках истины" (po polsku: W poszukiwaniu prawdy) arcymistrz Jurij Averbakh zaproponował trzy alternatywne sposoby zamatowania białego króla przez czarne.
Pierwszy jest taki sam jak Wagnera. Dwa nowe warianty to:
a) 75…c2+ 76.Kc1 Wa1+ 77.Kd2 c1=H+ 78.Ke2 Hd1# (lub He3#)
b) 75…Wa1+ 76.K:a1 c2+ 77.H:d4 c1=H#
Zauważyć trzeba, że wariant a) jest jednak dłuższy niż wcześniejsze stwierdzenie Fiedora, że da mata w trzech posunięciach.
…Wstał i rzekł: "Królu mój namiłościwszy! Jeden jest fortel na szczęście wszelakie, Lub źle, lub dobrze, serce mieć jednakie. Kogo Fortuna srogim nie pobiła, Tego łaskawym okiem nie zmamiła, A kto się barzo rozbuja w pogodę, Ten zasię skrzydła powiesi w przygodę. Niechże już idzie, a ty patrzaj pilnie: Mam za to, żeś się radował omylnie. A niechaj nie mam za wygraną k temu, Jeśli trzecim szciem met nie będzie twemu"…
Niektórzy w poemacie "Szachy" dostrzegali zaszyfrowaną myśl polityczną. Pod postacią króla duńskiego Tarsesa poeta miał jakoby przedstawić Zygmunta Augusta, królewną Anną miałaby być siostra króla Anna Jagiellonka, Fiedorem - królewicz duński Magnus, a Borzujem - car moskiewski, Iwan Groźny.
