Historia wynalazków - instrumenty muzyczne
Prehistoria - Pierwsze przedmioty muzyczne, jakie wytwarzał człowiek, prawdopodobnie nie miały na celu wydobycia melodii. Nawet jeżeli generowały dźwięki o zróżnicowanej wysokości, służyły przede wszystkim do nadawania rytmu. Wśród pierwszych urządzeń zewnętrznych wobec ciała ludzkiego, które są uważane za instrumenty, wymienia się grzechotki i rozmaite bębny. Te najwcześniejsze ewoluowały z powodu ludzkiego impulsu motorycznego, aby dodać dźwięk do ruchów emocjonalnych, takich jak taniec. W miarę upływu czasu niektóre kultury przypisały swoim instrumentom funkcje rytualne, wykorzystując je do polowań i ceremonii. Kultury te rozwinęły bardziej złożone instrumenty perkusyjne i inne, takie jak flety i trąbki.
15 tys. lat p.n.e. - Pierwszym znanym wizerunkiem muzyka jest pochodzący z tego okresu ryt na ścianie jaskini Les Trois Frères, przedstawiający ponoć harfistę grającego na muzycznym łuku (1). Prawdopodobnie właśnie łuk myśliwski był jednym z pierwszych instrumentów o bardziej złożonym charakterze niż idiofony i instrumenty perkusyjne. Według niektórych badaczy z niego wywodzi się łuk muzyczny do dziś używany w Afryce i Ameryce Płd.
7-4 tys. lat p.n.e. - Z łuku z kilkoma cięciwami, jaki istniał 7 tys. lat temu, wywodzi się harfa. Pierwszym tego typu instrumentem była naciągnięta struna, którą trzymano blisko ust grającego, aby uzyskać rezonans (obecnie tak gra się na drumli). Później jako rezonatorów używano nadmuchanych pęcherzy zwierzęcych. Harfy były znane m.in. w Egipcie, Chaldei, Indiach i Sumerze. Były to modele łukowe.
5-4 tys. lat p.n.e. - Można powiedzieć, że swego rodzaju odmianą harfy była lira, instrument strunowy o czterobocznej ramie. Liry sumeryjskie miewały od ośmiu do jedenastu strun, strojonych specjalną dźwignią, mocowanych na poprzeczce i związywanych w węzeł. Liry greckie – od trzech do dwunastu. Liry budowano z różnych materiałów (np. ze srebra) i pięknie zdobiono. Dla Greków były boskim instrumentem. Grał na nich sam Apollo. Wspomina ją Homer w „Iliadzie” (VIII/VII wiek p.n.e.), używając dwóch różnych określeń – phorminx (2) i kitharis. Później nazwy te zmieniono na lira i kitara, które oznaczały dwa pokrewne instrumenty, znane i w Grecji, i w Rzymie. Kitara była duża i ciężka, miała płytę wierzchnią i solidne ramiona. Oba instrumenty miały pudło rezonansowe (najczęściej była to skorupa żółwia lub misa), zakończone dwoma poprzecznymi ramionami, połączonymi poprzeczką. Struny do obu robiono najpierw z konopi, a potem z jelit baranich. Zawodowi muzycy woleli grać na kitarze, bo miała większe pudło rezonansowe i była przez to bardziej donośna.
3000 p.n.e. - Instrumenty podobne do dzisiejszych gitar są znane od ponad 5 tys. lat. Gitara być może wywodzi się z instrumentu cithara (3), używanego w starożytnych Indiach i Azji Środkowej. W starożytnym sanskrycie słowo tar oznaczało strunę. Instrumenty przypominające gitarę pojawiają się w starożytnych rzeźbach i figurkach z Suzy w Iranie. Nazwa guitarra została wprowadzona do języka hiszpańskiego po X wieku, gdy Maurowie sprowadzili gitary na Półwysep Iberyjski.
2800-2000 p.n.e. - W artefaktach Mezopotamii zaczynają się pojawiać obrazy instrumentów muzycznych. Popularne modele ewoluowały inaczej niż profesjonalne, których rozwój skupiał się na efektywności i umiejętnościach grającego. Chociaż artyści sumeryjscy i babilońscy przedstawiali głównie instrumenty ceremonialne, historycy wyodrębnili też sześć idiofonów używanych we wczesnej Mezopotamii: laski, klapsy, sistra, dzwonki, cymbały i grzechotki. Przykładowo, sistrum (4) jest wyeksponowane w dużej płaskorzeźbie Amenhotepa III. Ludność Mezopotamii preferowała instrumenty strunowe, o czym świadczy ich rozprzestrzenianie się w postaci figurek, tabliczek i pieczęci. Przedstawiono na nich niezliczone odmiany harf, a także liry i lutnie. Ciekawe, że instrumenty używane przez kulturę egipską przed 2700 r. p.n.e. były uderzająco podobne do tych z Mezopotamii, co prowadzi historyków do wniosku, że obie cywilizacje musiały być ze sobą w kontakcie.
2000 p.n.e. - Najstarsze chordofony szyjkowe (o skracanych strunach) pojawiły się w Mezopotamii. Miały mały korpus, długą szyjkę, liczne progi i dwie struny bez kołków. Grano na nich, używając plektronu. Struny (najczęściej trzy) robiono z jelit, a pudło obciągano zwierzęcą skórą. Później, w okolicach 2 tys. lat p.n.e., pojawiły się harfy kątowe (nazywane też bin’t). Pochodzą z Persji, skąd powędrowały do Egiptu i Mezopotamii, o czym świadczą płaskorzeźby i bardzo do siebie podobne zachowane egzemplarze znalezione na różnych terenach. Grano na nich, trzymając instrument poziomo. Strun było od 21 do 23. Z czasem uzupełniono je o wyżłobione pudło rezonansowe. W egipskim Nowym Państwie (datowanym między XVI a XI wiekiem p.n.e.) powiększono jeszcze rozmiary harf i dołożono strun.
VIII wiek p.n.e. - Na terenie Persji pojawiają się lutnie krótkoszyjkowe, o 60 cm długości i 20 cm szerokości. Ich odpowiednik znaleziono w Indiach, gdzie prawdopodobnie dotarły wraz z najazdem perskim – lutnia z Gandhary ma charakterystyczny korpus z „wąsami”, które przetrwały w niektórych instrumentach afgańskich czy pamirskich.
V wiek n.e. - W Europie, począwszy od Hiszpanii, rozwija się budowa organów pneumatycznych, które następnie, w okolicach roku 700, rozprzestrzeniły się na Anglię. Różniły się między sobą wielkością i zastosowaniem – od przenośnych, noszonych na szyi, aż po duże organy fajkowe. Literackie relacje z końca X wieku, mówiące o egzemplarzach znajdujących się w angielskich opactwach benedyktyńskich, są pierwszymi wzmiankami, w których organy pojawiają się w kontekście kościołów.
X wiek – Do Europy trafiają z krajów arabskich szyjkowe instrumenty strunowe, szarpane, o nazwie Al Ud – czyli drzewo, co stanowiło późniejszy źródłosłów lutni (5). Najstarsze miały budowę kojarzącą się z połową gruszki. Spód był klejony z wielu listewek. Różniły się długością szyjki. Od początku miały strunnik naklejony na płytę. Liczba i strój strun – wykonanych z baranich jelit – był różny. Na środku znajdował się otwór rezonansowy. Istniały też m.in. lutnie harfowe, o bardzo dużej liczbie strun.
XI wiek - Niektórzy naukowcy wysuwają hipotezę, że początków skrzypiec należy szukać na ziemiach polskich. Ważnym dowodem są pochodzące z XI wieku gęśle z Opola, a także dwa inne instrumenty smyczkowe znalezione na terenie Polski w trakcie badań archeologicznych: pięciostrunowy z XII wieku, na który natrafiono w 1948 r. w Gdańsku, oraz sześciostrunowy z XVI/XVII wieku zwany fidelą płocką (6), wykopany w 1985 r. w Płocku. Pierwsze użycie nazwy „skrzypice” można znaleźć w zabytkach literatury polskiej już z drugiej połowy XV i pierwszej połowy XVI wieku. W literaturze przedmiotu zwykło się przyjmować, że skrzypce w formie bardzo zbliżonej do dzisiejszej wykształciły się w Europie, w okolicach połowy XVI wieku.
XIV-XVI wiek - Najstarszy zachowany klawesyn (7) pochodzi z XV wieku (tzw. klawicyterium, czyli klawesyn o charakterystycznym pionowym układzie strun), jednak przekazy pisane i ikonograficzne potwierdzają, że prawdopodobnie był znany już w XIV wieku lub nawet wcześniej. Wzrost popularności tego instrumentu przypada na początek wieku XVI, kiedy to stał się instrumentem solowym i wykorzystywanym w muzykowaniu kameralnym.
XVI wiek – Mniej więcej w tym właśnie okresie budowniczowie instrumentów muzycznych nadają większości instrumentów, które zachowały się do naszych czasów, „klasyczne kształty”, obowiązujące obecnie. Rozwija się nacisk na estetykę wykonania. Zaczęto też wówczas konstruować instrumenty tego samego typu w różnych rozmiarach, aby zaspokoić zapotrzebowanie rozmaitych zespołów.
pierwsza połowa XVI wieku – Rozpowszechnia się klawikord, pochodzący od starożytnego monochordu. Wskutek ograniczonych możliwości muzycznych oraz niedużego natężenia dźwięku pozostaje jednak w cieniu klawesynu, służąc generalnie jako instrument do ćwiczeń. Wielkimi miłośnikami klawikordu byli Jan Sebastian Bach i jego syn Carl Philipp Emanuel Bach. W drugiej połowie XVIII wieku klawikord został ostatecznie wyparty przez m.in. fortepian i klawesyn.
XVII-XVIII wiek - Z klawikordu wykształca się fortepian. W źródłach podaje się różne daty pojawienia się tego wynalazku, zawierające się zwykle w przedziale 1689-1709, choć najstarszy egzemplarz zachowany do naszych czasów pochodzi z roku 1720. Najczęściej za datę zbudowania pierwszego fortepianu uchodzi rok 1711. Jego twórcą był Bartolomeo Cristofori (8). Instrument nazwano gravicembalo col piano e forte, czyli grający „cicho i głośno”. Miał podwójne struny rozpięte na drewnianej ramie, ujęte w prostokątny korpus. Cristofori wytworzył około dwudziestu takich wczesnych fortepianów, po czym zaniechał produkcji, prawdopodobnie z powodu braku zainteresowania odbiorców.
XVII wiek – Ponieważ kompozytorzy zaczęli tworzyć utwory o bardziej emocjonalnym stylu, pisząc m.in. partie, które miały uzupełniać głos ludzki, wiele instrumentów niezdolnych do przenoszenia większych zakresów i dynamiki, a więc postrzeganych jako nieemocjonalne, wypadło z łask. Muzykę popularną zdominowały instrumenty smyczkowe, takie jak skrzypce, altówka, baryton i różne rodzaje lutni (zastąpionej w połowie XVIII wieku przez coraz popularniejszą gitarę). W miarę jednak jak rosła popularność orkiestr smyczkowych, do użycia zaczęły wracać instrumenty dęte, np. flet, obój i fagot – w celu urozmaicenia brzmienia.
1818 – Friedrich Blühmel i Heinrich Stölzel składają wspólny wniosek patentowy na zawór skrzynkowy, wyprodukowany następnie przez W. Schustera i zastosowany wkrótce potem do trąbki. Zmiana ta znacząco ułatwiła technikę gry na tym instrumencie i umożliwiła wydobycie z niego wszystkich dźwięków chromatycznych w całej skali (9). To z kolei zaowocowało awansem trąbki w hierarchii instrumentów. Warto pamiętać, że trąbka weszła do muzyki artystycznej dopiero w XVII wieku. Pierwotnie używana była do celów wojskowych i wykorzystywana np. podczas bitew (razem z bębnami) – grano na niej rozmaite sygnały i fanfary. Najstarsze trąbki znajdujemy na rysunkach starożytnych Egipcjan. Na dwie natrafiono nawet w grobowcu faraona Tutenchamona – jedną zrobioną ze srebra, a drugą z brązu.
1850-1860 - Początków muzyki elektronicznej można się doszukiwać już w pracach naukowych przeprowadzanych przez znanego dziewiętnastowiecznego niemieckiego fizyka Hermana Ludwiga Ferdinanda von Helmholtza (1821-1894), autora fundamentalnej pracy na temat psychologii muzyki. Zbudował on w latach 50. XIX wieku maszynę służącą do analizy kombinacji tonów – rezonator Helmholtza. Ten fizyk-konstruktor koncentrował się jednak wyłącznie na naukowych aspektach swoich doświadczeń, nie interesował go więc dźwięk jako medium muzyczne. Pierwsze instrumenty elektromechaniczne, budowane w latach 1870-1915, używały różnorakich technik do generowania dźwięku, m.in. tzw. koło tonacyjne, które obraca się ze stałą prędkością i na jego obrzeżu znajdują się nacięcia – wykorzystano je w popularnych od drugiej połowy XX wieku organach Hammonda (10).
początki XX wieku - Ewolucja tradycyjnych instrumentów muzycznych zwolniła. Skrzypce, flet, róg francuski, harfa itd. pozostają w dużej mierze takie same, jak te produkowane w wieku XVIII i XIX. 1906 - Amerykański wynalazca Lee De Forest patentuje swoją pierwszą lampę elektronową, odkrywając, że można jej użyć do wytwarzania dźwięków. W 1915 r. De Forest stworzył instrument muzyczny Audion Piano. Inne instrumenty skonstruowane w tamtym okresie i wykorzystujące technologie lamp to: theremin (1917), ondes martenot, czyli fale Martenota (1928), sphäraphon (1921) i pianorad (1926). Synteza dźwięku oparta na lampach była chętnie używana do lat 60., kiedy to wynaleziono układy scalone.
1931 - George Beauchamp, dyrektor generalny National Guitar Corporation, wspólnie z wiceprezesem Paulem Barthem konstruują pierwszą elektrycznie wzmacnianą gitarę (11). Rozprzestrzenianie się elektryczności w XX wieku doprowadziło do powstania zupełnie nowej kategorii instrumentów muzycznych, zwanych elektrofonami. Zdecydowaną większość elektrofonów produkowanych w pierwszej połowie XX wieku stanowiły instrumenty, które oficjalna klasyfikacja nazywa „instrumentami elektromechanicznymi”. Innymi słowy, mają one części mechaniczne, wytwarzające wibracje dźwiękowe, wychwytywane następnie i wzmacniane przez elementy elektryczne. Przykładami instrumentów elektromechanicznych są również wspomniane organy Hammonda.
Lata 60. - Robert Moog, Donald Buchla i inni elektronicy – zainspirowani rewolucją układów scalonych oraz pracami naukowymi niemieckiego projektanta instrumentów Haralda Bodego – zaczęli tworzyć nową generację łatwych w użyciu elektronicznych instrumentów muzycznych.
Lata 80. - Początki cyfrowej syntezy dźwięku. Syntezatory powstające od tamtego czasu wyposażone są w oprogramowanie kontrolujące przebieg sygnału muzycznego, wytworzonego za pomocą różnych technik. Wczesne modele tej generacji to syntezatory Yamaha DX i Casio CZ (seria CZ była pierwszą komercyjną propozycją syntezatora z MIDI, wykorzystującą syntezę Phase Distortion Synthesis; z kolei seria VZ używała Interactive Phase Distortion, a seria FZ była już wyposażona w 16-bitowy moduł samplingowy).
Przeczytaj również o masteringu i jego udziale w tworzeniu muzyki.
Rodzaje instrumentów muzycznych
I. Klasyfikacja naukowa
Zgodnie z tym, co jest w instrumentach wibratorem, dzielimy je na:
• chordofony – wibratorem jest napięta struna,
• aerofony – drgające powietrze,
• membranofony – napięta membrana,
• idiofony – ciało stałe mające własną sprężystość,
• elektrofony – membrana głośnika, a źródło drgań pobudzających wibrator stanowi układ elektryczny.
II. Klasyfikacja popularna Wymienione poniżej podgrupy trzech podstawowych grup instrumentów w podziale popularnym mogą być w niektórych przypadkach stosowane zamiennie. Wynika to z faktu praktycznego podejścia do klasyfikacji i większego lub mniejszego spopularyzowania obowiązującej terminologii. Instrumenty dzielimy w tej klasyfikacji na:
• strunowe – źródłem dźwięku jest w nich drgająca struna:
· smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas),
· szarpane (harfa, gitara, lutnia),
· uderzane (fortepian, pianino, klawesyn, cymbały);
• dęte – dźwięk pobudzany jest w nich zadęciem:
· drewniane (flet, obój, rożek angielski, klarnet, fagot, kontrafagot, saksofon – jest wprawdzie zbudowany z metalu, ale ma drewniany stroik),
· blaszane (waltornia, trąbka, puzon, tuba, róg, helikon),
· klawiszowe (organy, akordeon, fisharmonia), o głos i gwizd ludzki;
• perkusyjne – dźwięk pobudzany jest poprzez pośrednie lub bezpośrednie uderzanie instrumentu albo jego fragmentu. Wyróżniamy tu podział ze względu na:
· budowę instrumentu:
› membranowe (kotły, bębny),
› płytowe (gong, talerze),
› sztabkowe drewniane (ksylofon, marimba), metalowe (dzwonki, czelesta, wibrafon),
› rurowe (dzwony rurowe),
› prętowe (trójkąt),
› inne (kastaniety, pudełka akustyczne, klekotka, terkotka, grzechotka),
· emitowany dźwięk:
› instrumenty zasadniczo bez możliwości modyfikacji wysokości dźwięku (talerze, trójkąt, kastaniety),
› instrumenty z modyfikowaną lub zróżnicowaną wysokością dźwięku (kotły, ksylofon, wibrafon, dzwony rurowe).
Mirosław Usidus
