Mecz stulecia. Fischer - Spasski
Pojedynek, pomiędzy ówczesnym mistrzem świata Borysem Spasskim i zwycięzcą meczów pretendentów Robertem Fischerem, rozegrany został w Reykjaviku w dniach 11 lipca - 1 września 1972 r. pod egidą Międzynarodowej Federacji Szachowej FIDE. Po raz pierwszy od ćwierćwiecza do pojedynku z radzieckim mistrzem świata, w walce o szachową koronę, stanął pretendent z innego kraju, a do tego Amerykanin - przedstawiciel rywalizującego mocarstwa.
W eliminacjach do meczu Fischer wręcz gromił swoich przeciwników, wygrywając 20 kolejnych partii przeciwko najsilniejszym arcymistrzom (w ostatnich siedmiu rundach turnieju Międzystrefowego w Palma na Majorce w Hiszpanii, meczach z arcymistrzami Rosjaninem Markiem Tajmanowem i Duńczykiem Bengtem Larsenem oraz w pierwszej partii z Tigranem Petrosjanem). W finale meczów eliminacyjnych pokonał 6,5:2,5 ormiańskiego szachistę reprezentującego ZSRR, byłego mistrza świata Tigrana Petrosjana. Wspaniałe wyniki partii eliminacyjnych i znacznie wyższy przedmeczowy ranking szachowy (Fischer - 2785, Spasski - 2660) sprawiły, że pretendent uważany był za faworyta pojedynku. Na korzyść obrońcy tytułu mistrza świata przemawiał fakt, że młody Amerykanin nigdy wcześniej z nim nie wygrał (3 razy zwyciężał Spasski a dwie partie zakończyły się remisem). Do meczu Spasski szykował się wraz z całym zespołem najsilniejszych arcymistrzów z ZSRR, natomiast Robert Fischer samotnie pracował 8 do 10 godzin dziennie po drugiej stronie oceanu (1).
Przebieg meczu stulecia był niezwykły i tak naprawdę do ostatniej chwili nie było wiadomo, czy w ogóle się odbędzie. Zgodnie z obowiązującym regulaminem, w przypadku remisu po 24 partiach, tytuł zachowywał Spasski. Negocjując warunki rozegrania meczu, Fischer stawiał przed organizatorami wiele wymagań i żądań, czasami trudnych do realizacji. Początkowo pojedynek miał rozpocząć się 1 lipca, ale Fischer nie przybył na czas do Reykjaviku ze względu na niespełnienie przez organizatorów części jego postulatów, w tym także finansowych. Dopiero po telefonicznej interwencji prezydenta FIDE Maxa Euwe i sekretarza stanu USA Henry’ego Kissingera Fischer przyjechał do Reykjaviku (2).
W pierwszej partii, rozegranej 11 lipca, podenerwowany sytuacją związaną z negocjacjami i przygotowaniami do meczu, Fischer popełnił prosty błąd, co doprowadziło jeszcze do podgrzania panującej nerwowej atmosfery. W czasie dogrywki odłożonej partii Fischer oświadczył, że przeszkadzają mu kamery telewizyjne i zażądał ich usunięcia z sali. Organizatorzy nie mogli się zgodzić na zerwanie kontraktu z firmą, która wykupiła prawa do transmisji, ale ukryli je. Fischer oświadczył jednak, iż przeszkadza mu samo "poczucie ich obecności".
Niespodziewanie dla wszystkich Fischer nie przyszedł na drugą partię i oddał ją walkowerem. Wielu obserwatorów uważało, że mecz zakończył się i Fischer opuści Islandię. Przedstawiciele Radzieckiej Federacji Szachowej namawiali Spasskiego do przerwania meczu, ale broniący tytułu Rosjanin zachował się sportowo i zgodził się na ustępstwa. Uważał, że prowadzi już dwoma punktami i może wygrać mecz przy szachownicy.
Na decyzję Fischera o kontynuowaniu meczu mógł mieć też wpływ kolejny telefon Kissingera i wręcz zalew depesz (telegramów) z wielu krajów od kibiców i przyjaciół. Trzecią partię rozegrano w małej sali bez obecności kamer i widzów, w której zwyciężył Fischer. Ta gra okazała się punktem zwrotnym meczu. Na żądanie Spasskiego, czwartą partię rozegrano już w dużej sali (jednak bez kamer). Czwarta partia zakończyła się remisem, a w piątej zwyciężył Fischer wyrównując stan meczu na 2,5:2,5.
Bardzo ważna dla przebiegu meczu i jednocześnie jedna z najpiękniejszych partii, rozegranych przez Fischera, to szósta partia. Pretendent niespodziewanie dla wszystkich rozpoczął posunięciem 1.c4, a później zaskoczył przeciwnika, wybierając wariant leningradzkiego pochodzenia (Siemiona Furmana, rosyjskiego arcymistrza, trenera i teoretyka szachowego). A oto przebieg tej słynnej partii:
Robert James Fischer - Borys Spasski, 6 partia meczu, Reykjavik 23.07.1972 r.
1.c4 e6 2.Sf3 d5 3.d4 (nastąpiła transformacja debiutu z partii angielskiej do nieprzyjętego gambitu hetmańskiego) Sf6 4.Sc3 Ge7 5.Gg5 O-O 6.e3 h6 7.Gh4 b6 (Spasski wybiera ulubioną obronę Tartakowera, w której grał w wielu turniejach i nigdy dotychczas nie przegrał) 8.c:d5 S:d5 9.G:e7 H:e7 (diagram 3) 10.S:d5 (blokuje ew. przekątną h1-a8 czarnego gońca, słabsze byłoby 10.Wc1 Gb7 11.S:d5 G:d5) 10…e:d5 11.Wc1 Ge6 12.Ha4 c5 13.Ha3 Wc8 (diagram 4) 14.Gb5 (posunięcie radzieckiego arcymistrza Furmana, grane w partii Furman - Geller w Moskwie w 1970 r., biały goniec utrudnia rozwinięcie czarnych figur) 14…a6 (Geller podobno w czasie przygotowań do meczu polecał Spasskiemu posunięcie 14…Hb7, ale mistrz świata nie zdecydował się na nie) 15.d:c5 b:c5 16.O-O Wa7 17.Ge2 Sd7 18.Sd4 Hf8 19.S:e6 f:e6 (diagram 5) 20.e4 ("kluczowe posunięcie w partii", żeby rozbić wyspę czarnych pionów w centrum) 14…d4 21.f4 (białe rozpoczynają atak na skrzydle królewskim) 21…He7 22.e5 Wb8 23.Gc4 Kh8 24.Hh3 Sf8 (pasywne posunięcie w trudnej już dla czarnych sytuacji, łatwiej byłoby bronić się grając 24…W:b2 lub 24…We8) 25.b3 a5 26.f5 e:f5 27.W:f5 Sh7 (diagram 6) 28.Wcf1 (trzeba uważać na pułapkę 28.Wf7? ze względu na 28…Sg5!) 28… Hd8 29.Hg3 We7 30.h4 (zabiera pole g5 dla skoczka) 30…Wbb7 31.e6 (zwalnia centralne pole e5 dla hetmana) 31…Wbc7 32.He5 He8 33.a4 Hd8 34.W1f2 He8 35.W2f3 Hd8 36.Gd3 He8 37.He4 Sf6 (diagram 7) 38.W:f6! (Fischer przystępuje do decydującego ataku) 38…g:f6 39.W:f6 Kg8 40.Gc4 Kh8 41.Hf4 i czarne poddały się.
Ostatnia (21) partia meczu rozpoczęła się 31 sierpnia i została odłożona po 40 ruchach (8). Następnego dnia Spasski poddał ją bez wznawiania gry. Fischer wygrał mecz 12½:8½, stając się jedenastym niekwestionowanym mistrzem świata (pierwszy Amerykanin urodzony w Stanach Zjednoczonych, który zdobył szachową koronę). Wilhelm Steinitz, pierwszy mistrz świata, został naturalizowanym obywatelem amerykańskim w 1888 roku. Zwycięstwo Fischera doprowadziło do przerwania 24-letniej szachowej dominacji radzieckich arcymistrzów w mistrzostwach świata w szachach.
Polecam film biograficzny Pionek (Pawn Sacrifice) z 2014 roku, w reżyserii Edwarda Zwicka (9). Film opowiada o Robercie Fischerze, który przygotowuje się do meczu z Borysem Spasskim o mistrzostwo świata w szachach. Przedstawiona jest w nim m.in. szósta partia meczu, nadal uważana przez wielu szachistów za najlepszą, jaką kiedykolwiek rozegrano.
Po zdobyciu tytułu mistrza świata Fischer nie rozegrał już ani jednej partii w oficjalnych rozgrywkach. Przed następnym meczem o mistrzostwo z Anatolijem Karpowem w 1975 roku, Fischer przedstawił Międzynarodowej Federacji Szachowej FIDE warunki, na jakich powinien być rozegrany mecz. W związku z tym, że organizatorzy nie zrealizowali wszystkich jego postulatów, Fischer odmówił przystąpienia do meczu. FIDE uznała to za przegraną mistrza świata walkowerem i kolejnym mistrzem świata w 1975 został ogłoszony Anatolij Karpow. Po tym wydarzeniu Fischer wycofał się z życia publicznego. Przez kilka lat nie dawał znaku życia. Tajemnicą poliszynela były jego problemy ze zdrowiem psychicznym.
Po dwudziestu latach nieobecności w życiu szachowym, Fischer w 1992 roku rozegrał nieoficjalny mecz z Borysem Spasskim w Czarnogórze, w Jugosławii (10). "Rewanż za mecz stulecia", sponsorowany przez jugosłowiańskiego biznesmena sumą 5 milionów dolarów, zakończył się zwycięstwem Fischera 10:5. W meczu tym remisy nie były liczone. Rozgrywając w 1992 roku mecz ze Spasskim w Jugosławii Fischer złamał przepisy USA, które nałożyły na ten kraj sankcje gospodarcze z powodu toczącej się wojny w Bośni. Przepisy przewidywały karę do 10 lat więzienia za to przewinienie i dlatego amerykański arcymistrz nie powrócił już do USA.
W 2004 roku Fischer na wniosek USA został zatrzymany w Japonii. W marcu 2005 r., po dziewięciu miesiącach pobytu w areszcie, umożliwiono mu wyjazd do Islandii, która przyznała Fischerowi obywatelstwo. Szachista zrzekł się amerykańskiego obywatelstwa i w ostatnich latach życia wielokrotnie ostro krytykował USA (11). Fischer zmarł w Reykjaviku w wieku 64 lat, w mieście, gdzie został rozegrany przed laty mecz stulecia.
Fischer był jednym z najwybitniejszych szachistów w historii, cudownym dzieckiem, szachowym geniuszem i prekursorem nowoczesnych szachów.
Samotny indywidualista, pokonał machinę ZSRR i przełamał hegemonię szachistów, zostając Mistrzem Świata.
Na motywach jego biografii oparto m.in. znakomity amerykański film "Szachowe dzieciństwo" (ang. Searching for Bobby Fischer) z 1993 roku w reżyserii Stevena Zailliana, stanowiący adaptację książki Freda Waitzkina, opisującej dzieciństwo jego syna Josha (12).
Zobacz także:
Turniej Kandydatów 2020
Puchar Narodów Online - szachy w czasie pandemii
dr inż. Jan Sobótka
