Bierki szachowe
Za kolebkę szachów, nazywanych początkowo czaturangą, uważane są Indie. W VI w. naszej ery czaturanga przywieziona została do Persji i przekształcona w czatrang. Po podbiciu Persji przez Arabów w VII w. czatrang uległ kolejnym przemianom i nazywany był szatrandżem. W VIII-IX w. szachy dotarły do Europy. Do czasów obecnych zachowało się tylko kilka zestawów średniowiecznych bierek szachowych. Do najsłynniejszych zaliczamy szachy sandomierskie i szachy z Lewis.
Szachy sandomierskie
Szachy sandomierskie to 29 malutkich bierek (do kompletu brakuje jedynie trzech pionków) z XII w., które zostały niegdyś zakopane pod podłogą w skromnej chacie na wzgórzu św. Jakuba. Bierki nie przekraczają 2 cm wysokości, co sugeruje, że używano ich w podróży. Wykonane są z rogu jelenia w stylistyce arabskiej (1). Znaleziono je w 1962 r. w Sandomierzu, podczas badań archeologicznych prowadzonych pod kierownictwem Jerzego i Eligii Gąssowskich. Są najcenniejszym zabytkiem w zbiorach archeologicznych Muzeum Okręgowego w Sandomierzu.
Szachy dotarły do Polski w XII w., za panowania Bolesława Krzywoustego. Według jednej z hipotez mógł je sprowadzić do Polski z Bliskiego Wschodu książę Henryk Sandomierski. Uczestniczył on w 1154 r. w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej, aby bronić Jerozolimy przed Saracenami.
Szachy z Lewis
W 1831 r. znaleziono na szkockiej wyspie Lewis w Zatoce Wigów 93 bierki wycięte z kłów morsa i zębów wieloryba (2). Wszystkie figury są rzeźbami o ludzkich kształtach, a piony przypominają kamienie nagrobne. Prawdopodobnie całość wykonano w Norwegii w XII w. (w tym czasie szkockie wyspy należały do Norwegii). Zostały one ukryte lub zagubione podczas transportu z Norwegii do zamożnych osad na wschodnim wybrzeżu Irlandii.
Obecnie 82 bierki znajdują się w British Museum w Londynie, a pozostałe 11 w National Museum of Scotland w Edynburgu. W filmie z 2001 r. "Harry Potter i kamień filozoficzny" Harry i Ron grają w czarodziejskie szachy bierkami wykonanymi właśnie na wzór figur i pionów z wyspy Lewis.
Bierki szachowe z XVIII w.
Wzrost zainteresowania szachami na przełomie XVIII i XIX w. wymusił konieczność zaprojektowania uniwersalnego modelu bierek. W okresach wcześniejszych używane były egzemplarze różnego kształtu. Anglicy najczęściej stosowali bierki typu Barleycorn (3) - nazwane tak od kłosów jęczmienia, zdobiących figury króla i hetmana, lub St. George (4) - od słynnego klubu szachowego w Londynie.
W Niemczech powszechnie używano bierek typu Selenus (5) - nazwanych tak na cześć Gustawa Selenusa. Był to pseudonim Augusta Młodszego, księcia Brunszwiku, autora książki "Szachy lub królewska gra" ("Das Schach-oder König-Spiel"), wydanej w roku 1616 r. Ten elegancki, klasyczny model nazywany jest też czasami bierkami ogrodowymi lub tulipanowymi. We Francji dużym powodzeniem cieszyły się z kolei figury i pionki, którymi grano w słynnej Café de la Régence w Paryżu (6 i 7).
Café de la Régence
Była to legendarna kawiarnia szachowa w pobliżu paryskiego Luwru, założona w 1718 r., którą często odwiedzał regent, książę Filip Orleański. Grał w niej m.in. Legall de Kermeur (autor jednej z najbardziej znanych miniatur szachowych, zwanej matem Legala), uważany za najsilniejszego gracza Francji do czasu pokonania go w 1755 r. przez jego szachowego ucznia François Philidora. W 1798 r. partię szachów rozegrał tu Napoleon Bonaparte.
W 1858 r. Paul Morphy rozegrał w Café de la Régence słynną symultanę bez patrzenia na szachownicę, przeciwko ośmiu silnym szachistom, zwyciężając w sześciu partiach i w dwóch remisując. Częstymi bywalcami kawiarni oprócz szachistów byli także pisarze, dziennikarze i politycy. Historii Café de la Régence - tej szachowej stolicy świata drugiej połowy XVIII i pierwszej połowy XIX w. - poświęcony był artykuł w nr 12/2015 "Młodego Technika".
W latach 30. XIX w. z najlepszymi na świecie szachistami skupionymi wokół Café de la Régence zaczęli konkurować Anglicy. W 1834 r. rozpoczął się mecz korespondencyjny pomiędzy reprezentacją kawiarni a Westminsterskim Klubem Szachowym, założonym trzy lata wcześniej. W 1843 r. rozegrano w kawiarni mecz, który zakończył długoletnią dominację francuskich szachistów. Pierre Saint-Amant przegrał z Anglikiem Howardem Stauntonem (+6–11=4).
Francuski malarz Jean-Henri Marlet, bliski przyjaciel Saint-Amanta, namalował w roku 1843 obraz "Gra w szachy", przedstawiający Stauntona grającego w szachy z Saint-Amantem w Café de la Régence (8).
Bierki szachowe typu Staunton
Istnienie wielu rodzajów zestawów szachowych i występujące niekiedy podobieństwa różnych bierek w poszczególnych zestawach mogły przeciwnikowi niezaznajomionemu z ich kształtami utrudniać grę i wpływać na rezultat partii. Koniecznym stało się więc stworzenie zestawu szachowego z bierkami łatwo rozpoznawalnymi przez szachistów o różnym poziomie gry.
(1810-1874) był angielskim szachistą, powszechnie uważanym za najlepszego na świecie w latach 1843-1851. Zaprojektował "figury stauntonowskie", które stały się obowiązującym standardem w turniejach i meczach szachowych. Zorganizował pierwszy międzynarodowy turniej szachowy w Londynie, w roku 1851, i jako pierwszy starał się powołać do istnienia międzynarodową organizację szachową. Do połowy XIX w. partie szachowe trwały czasami bardzo długo, nawet kilka dni, ponieważ rywale mieli nieograniczony czas do namysłu. W roku 1852 Staunton zaproponował stosowanie klepsydr (zegarów piaskowych) do pomiaru czasu wykorzystanego przez zawodników. Po raz pierwszy zostały one oficjalnie użyte w 1861 r. w meczu między Adolfem Anderssenem a Ignácem von Kolischem. Staunton był organizatorem życia szachowego, uznanym teoretykiem gry szachowej, redaktorem czasopism szachowych, autorem podręczników, twórcą przepisów w zakresie samej gry oraz sposobu przeprowadzania turniejów i meczów. Zajmował się teorią debiutów i wprowadził m.in. gambit 1.d4 f5 2.e4, nazywany od jego nazwiska gambitem Stauntona.
W 1849 r. firma rodzinna Jaques of London, która do dziś produkuje gry i sprzęt sportowy, wykonała pierwsze zestawy bierek zaprojektowane przez Nathaniela Cooka (10) - redaktora cotygodniowego magazynu informacyjnego wydawanego w Londynie, "The Illustrated London News", gdzie Howard Staunton publikował artykuły szachowe. Niektórzy historycy szachów uważają, że duży udział w ich projektowaniu miał szwagier Cooka - ówczesny właściciel firmy, John Jaques. Howard Staunton polecił bierki w swojej gazecie szachowej.
Zestawy tych bierek wykonane były z hebanu i bukszpanu, wyważane ołowiem w celu zapewnienia stabilności i od dołu pokryte filcem. Niektóre robiono z afrykańskiej kości słoniowej. 1 marca 1849 r. Cook zarejestrował nowy model w urzędzie patentowym w Londynie. Wszystkie komplety produkowane przez Jaquesa były sygnowane przez Stauntona.
Stosunkowo niski koszt bierek typu Staunton ułatwiał masowe ich zakupy i pomógł w popularyzacji gry w szachy. Ich kształt stał się z czasem najpopularniejszym wzorcem używanym do dziś na większości turniejów na świecie.
Bierki stosowane obecnie w turniejach
Zestaw bierek Stauntona uzyskał aprobatę Międzynarodowej Federacji Szachowej FIDE w roku 1924 i został wybrany do używania we wszystkich oficjalnych międzynarodowych turniejach. Wśród obecnych wzorów bierek typu Staunton (11) istnieją pewne różnice, dotyczące zwłaszcza koloru, materiału i kształtu skoczków. Zgodnie z przepisami FIDE czarne bierki powinny być brązowe, czarne lub w innych ciemnych odcieniach tych kolorów. Białe bierki mogą być białe, kremowe lub w innych jasnych kolorach. Wolno stosować naturalny kolor drewna (orzech, klon itp.).
Bierki powinny być przyjemne dla oka, niebłyszczące, wykonane z drewna, tworzywa sztucznego lub innego podobnego materiału. Rekomendowana wysokość bierek to: król - 9,5 cm, hetman - 8,5 cm, goniec - 7 cm, skoczek - 6 cm, wieża - 5,5 cm i pionek - 5 cm. Średnica podstawy bierek powinna wynosić 40-50% ich wysokości. Wymiary mogą różnić się od tych zaleceń do 10%, ale musi być utrzymana kolejność (np. król jest wyższy niż hetman itd.).
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
