Aleksander Alechin - czwarty mistrz świata
Aleksander Alechin (1) (ros. Aлександр Александрович Алехин) urodził się 31 października 1892 r. w Moskwie, w bogatej ziemiańskiej rodzinie. Gry w szachy nauczył się w wieku siedmiu lat, od swojej matki. Przez pierwsze lata życia mógł grać tylko w domu albo korespondencyjnie. Gdy miał czternaście lat pozwolono mu w końcu wstąpić do Moskiewskiego Klubu Szachowego. Pierwszy wielki sukces osiągnął w 1909 r., w wieku siedemnastu lat, zwyciężając w ogólnorosyjskich mistrzostwach amatorów w Petersburgu (wygrał dwanaście partii, dwie zremisował i dwie przegrał). Od tego turnieju grał coraz lepiej, odnosząc sukcesy w krajowych i międzynarodowych turniejach, stając się po kilku latach jednym z czołowych rosyjskich szachistów.
Alechin zdobył gruntowne wykształcenie i poza językiem rosyjskim biegle posługiwał się angielskim, francuskim i niemieckim. W maju 1914 r., w Petersburgu, uzyskał tytuł magistra prawa. W marcu 1920 r. ożenił się po raz pierwszy, z rosyjską baronówną. Drugą żoną była szwajcarska dziennikarka i działaczka ruchu robotniczego, trzynaście lat starsza od Alechina. Trzecią - wdowa po rosyjskim generale. W 1921 r. opuścił legalnie Rosję (dzięki znajomościom drugiej żony i swojej pracy jako tłumacz w Międzynarodówce Komunistycznej). Wyemigrował przez Berlin do Francji.
W latach 1921-1927 Alechin wygrywał lub dzielił pierwsze miejsce w wielu turniejach. Napisał w tym czasie słynne książki. W "Moich najlepszych partiach" przeanalizował swoje pojedynki z lat 1908-1923. Z kolei "Międzynarodowy turniej szachowy w Nowym Jorku 1924 r." zaliczany jest przez wielu znawców do najlepszych książek szachowych wszech czasów.
Głównym celem Alechina stało się doprowadzenie do meczu o tytuł z ówczesnym mistrzem świata, José Capablancą (2). Capablanca, będąc mistrzem świata, startował w turniejach, ale jego opinię jako szachisty i najlepszego zawodnika globu psuł fakt, że odmawiał obrony tytułu mistrza, żądając bardzo wysokich wynagrodzeń za rozegranie meczu (od organizatorów lub przeciwników). Praktyka ta została nazwana "Złotym Wałem", którym mistrz odgradzał się od potencjalnych przeciwników. Zebranie potrzebnej sumy 10 tys. dol. (odpowiada to dzisiaj ponad 400 tys. dol.) stawało się dla rywali wielkim problemem. Zarówno Akiba Rubinstein, jak i Aron Nimzowitsch nie byli w stanie sprostać temu wyzwaniu. Alechin postanowił więc zbierać fundusze, grając często w turniejach oraz w symultanach "na ślepo" - bardzo widowiskowych i dochodowych, ale jednocześnie bardzo wyczerpujących. W Nowym Jorku w kwietniu 1924 r. ustanowił niezwykły rekord świata, grając "na ślepo" z 26 przeciwnikami, a 1 lutego 1925 r. w Paryżu poprawił ten rekord na 28 partii (3).
W roku 1925 otrzymał francuskie obywatelstwo, nostryfikował swój dyplom magistra i rozpoczął studia doktorskie na Wydziale Prawa na Sorbonie. Jego praca doktorska dotyczyła chińskiego systemu więziennego, ale nie została obroniona. W 1933 r. spotkał, podczas szachowego turnieju w Tokio, swoją późniejszą czwartą żonę, szesnaście lat starszą od niego amerykankę pochodzenia żydowskiego, Grace Wishart (Alechin stał się jej piątym mężem). 16 lipca 1933 r. ustanowił nowy rekord świata w grze "na ślepo", grając symultanę przeciwko 32 przeciwnikom podczas World’s Fair w Chicago. Wygrał wtedy dziewiętnaście partii, zremisował dziewięć i przegrał cztery - po czternastu godzinach gry.
Alechin mistrzem świata
W 1927 r. w Buenos Aires doszło wreszcie do meczu o mistrzostwo świata, w którym pretendent Aleksander Alechin spotkał się z broniącym tytułu José Raúlem Capablancą (4). Pieniądze na fundusz premiowy i organizacyjny meczu wyasygnował rząd argentyński. Grano do sześciu wygranych partii. Zdecydowanym faworytem był Capablanca. Pojedynek zakończył się jednak sensacyjnym zwycięstwem Alechina (+6–3=25)! Przyczyną porażki Capablanki był nawyk wygrywania bez większego wysiłku i brak należytego przygotowania, zwłaszcza pod względem psychologicznym.
Pomimo zwycięstwa Rosjanin zdawał sobie dobrze sprawę z tego, jak wybitnym szachistą jest jego przeciwnik i wcale nie dążył do rozegrania pojedynku rewanżowego, co doprowadziło do zaostrzenia stosunków pomiędzy aktualnym i byłym mistrzem świata.
Capablanca nieopatrznie stworzył przy tym Alechinowi sposobność do formalnego uchylenia się od rewanżu, żądając meczu na nowych warunkach (zmniejszenia liczby partii oraz zwiększenia funduszu premiowego). Po utracie tytułu Capablanca zaczął częściej grywać w turniejach międzynarodowych, pragnąc swymi sukcesami pozyskać opinię publiczną i stworzyć atmosferę konieczności odbycia meczu rewanżowego. Stosunki między dwoma mistrzami pogorszyły się do tego stopnia, że w latach 1927-1936 Alechin odmawiał udziału w turniejach, na które był zapraszany Capablanca. Gdy wreszcie spotkali się w Nottingham, w 1936 r., Capablanca pokonał Alechina. Wygrał zresztą cały turniej, w którym Alechin zajął dopiero szóste miejsce.
Pojedynki z Jefimem Bogolubowem
Jefim Bogolubow urodził się 14 kwietnia 1889 r. w Stanisławisku na Ukrainie. W 1926 r. pozostał w Niemczech, odmawiając powrotu do ZSRR, stał się więc podobnie jak Alechin szachowym dysydentem. Wcześniej był dwukrotnym mistrzem Rosji, ale na olimpiadzie szachowej w Pradze w 1931 r. zdobył srebrny medal na pierwszej szachownicy już w reprezentacji Niemiec, z doskonałym wynikiem (+9–1=7).
Sukcesy Bogolubowa w kilku międzynarodowych turniejach doprowadziły go do meczów o mistrzostwo świata, w których musiał jednak uznać wyższość Alechina (5). Przegrał zarówno w pierwszym pojedynku, w 1929 r. (+11–5=9), jak i w rewanżu, w 1934 r. (+8–3=15).
Utrata tytułu
W 1935 r. Alechin niespodziewanie utracił swój tytuł na rzecz holenderskiego szachisty Maksa Euwe (6). Wielu obserwatorów uważało, że przyczyną porażki było nadużywanie przez Alechina alkoholu. Mecz rozegrano w trybie "wędrownym", w trzynastu miastach - Euwe zwyciężył 15,5:14,5 (zaplanowano trzydzieści partii, a wygrać miał ten, kto pierwszy osiągnie 15,5 punktów - w przypadku remisu tytuł zachowałby Alechin).
Początkowo przewaga była po stronie Alechina, ale niestroniącemu od alkoholu mistrzowi zaczęło się pogarszać zdrowie i szala zwycięstwa przechyliła się na stronę pretendenta. Przed ostatnią partią Euwe prowadził 15:14 i do sukcesu wystarczył mu już tylko remis. Holender oświadczył, iż w każdej pozycji przyjmie propozycję remisową końcowej partii. Alechin musiał zwyciężyć, dlatego zaczął grać bardzo ryzykownie. Po czternastu posunięciach, będąc w pozycji całkowicie beznadziejnej, złożył jednak propozycję remisu, którą Euwe jako człowiek honoru przyjął.
Wielki miłośnik kotów
Alechin był miłośnikiem kotów, miał ich co najmniej sześć. Czasami grywał w szachy w swetrze ozdobionym wizerunkiem tego zwierzęcia. Często jeździł na zawody z ukochanym kotem perskim, nazwanym przez siebie "Chess" (7). W sierpniu 1935 r., w szóstej olimpiadzie szachowej, odbywającej się w Warszawie, występował w drużynie Francji. Zwyciężył wtedy w siedmiu partiach i w dziesięciu zremisował, nie ponosząc żadnej porażki. Na granicy podobno pojawił się bez paszportu. Kiedy urzędnicy celni poprosili go o dokumenty, odpowiedział: "Jestem Alechin, szachowy mistrz świata. Mam kota o imieniu Chess. Nie potrzebuję dokumentów". Jak podają niektórzy autorzy, ponoć w drugiej połowie meczu o mistrzostwo świata, który odbywał się w tym samym roku, przed rozpoczęciem partii Alechin wypuszczał swojego kota na szachownicę, a ten obwąchiwał figury...
Alechin odzyskuje tytuł
Po sensacyjnej przegranej z Euwe, Alechin uporał się z problemem alkoholowym, do tego przestał pić hektolitry kawy i na rok rzucił palenie. Nowy holenderski mistrz świata, znany z nienagannych manier, zaproponował mu rewanż już w dwa lata po pierwszym starciu. Mecz rozegrany został między 5 października a 7 grudnia 1937 r., systemem "wędrownym", w wielu holenderskich miastach, na tych samych zasadach co poprzedni. Tym razem Alechin zwyciężył z łatwością, wynikiem 15,5:9,5 (dziesięć zwycięstw, jedenaście remisów i cztery porażki). Odzyskał tytuł mistrza świata, który zachował już do śmierci.
W 1939 r. był kapitanem francuskiej drużyny na olimpiadzie szachowej w Buenos Aires. Gdy wybuchła II wojna światowa, nie pozwolił swojej reprezentacji grać z Niemcami. Mógł wyjechać do USA z urodzoną tam żoną, wspomnianą Grace Wishart, ale odmówił - wrócił do Francji w lutym 1940 r. i znalazł się w armii, jako oficer.
Gdy Francja skapitulowała, Alechina jako jeńca… zmuszono do gry w barwach Trzeciej Rzeszy. Pod groźbą utraty nie tylko wolności, ale też życia, Rosjanin sygnował swoim nazwiskiem szereg antysemickich artykułów, zatytułowanych "O wyższości szachów aryjskich nad żydowskimi". Podczas II wojny brał udział w turniejach organizowanych w faszystowskich Niemczech, a także w krajach przez Niemcy okupowanych (Francja, Czechy, Polska) oraz w państwach neutralnych (Hiszpania, Portugalia).
W 1941 r. w gazecie "Pariser Zeitung" ukazały się antysemickie teksty Alechina. Uważa się, że uległ Niemcom powodowany obawami o życie Grace Wishart, która znalazła się po kapitulacji Paryża w rękach hitlerowców. Alechin starał się wówczas o amerykańską wizę, ale odmówiono mu z powodu antysemickich artykułów, które zostały opublikowane także w Niemczech i Holandii. W sierpniu 1943 r. jego żona napisała do niego, że nie chce mieć z nim nic wspólnego… Po wojnie wielu organizatorów turniejów szachowych nie zapraszało Alechina. Amerykańska Szachowa Federacja odmówiła wzięcia udziału w jakimkolwiek turnieju, w którym Alechin miałby występować.
Śmierć mistrza świata
Plany rozegrania przez Alechina meczu o mistrzostwo świata przeciwko radzieckiemu arcymistrzowi Michaiłowi Botwinnikowi pokrzyżowała niewyjaśniona śmierć mistrza w hotelowym pokoju w portugalskim mieście Estoril, 24 marca 1946 r. (8). Według oficjalnej wersji portugalskiego lekarza sądowego Alechin zadławił się kawałkiem mięsa. Pojawiły się jednak przypuszczenia, że zabiły go sowieckie służby specjalne, z zemsty za kolaborację z Niemcami podczas wojny.
Aleksandra Alechina pochowano trzy tygodnie po śmierci, na lokalnym cmentarzu w Estoril, w skromnym grobie ufundowanym przez Portugalski Związek Szachowy. Żegnało go tylko kilku przyjaciół. W 1956 r. - wskutek starań ostatniej żony, Grace Wishart, oraz francuskiej i rosyjskiej federacji szachowej - jego szczątki przeniesiono na cmentarz Montparnasse w Paryżu. Nagrobek ufundowała Międzynarodowa Federacja Szachowa (FIDE) (9). Razem z mężem pochowana została tam również sama Grace Wishart, która zmarła 21 lutego 1956 r.
Obrona Alechina
Alechin był niezrównanym mistrzem szachowych kombinacji i ataku. Pozostawił po sobie wiele partii, które do dziś zachwycają swoim pięknem. Niektóre szachowe otwarcia i warianty nazwano nawet jego imieniem.
Najważniejszym z nich jest obrona Alechina, powstająca po posunięciach 1.e4 Sf6 (diagram 10). Alechin zastosował ją dwukrotnie w turnieju w Budapeszcie w 1921 r. Najczęściej spotykaną kontynuacją jest 2.e5. Zazwyczaj skoczek odchodzi potem na pole d5 (2...Sd5) i po 3.d4 czarne grają 3...d6 (diagram 11). Białe wybierają najczęściej solidne 4.Sf3 lub agresywne 4.c4. W przypadku 3.c4 czarne odpowiadają zazwyczaj 3...Sb6. Idea obrony polega na "wciągnięciu" pionków przeciwnika na swój teren, by stały się one celem ataku.
Obrona ta nie jest jednak obecnie zbyt często stosowana wśród graczy światowej czołówki, ponieważ białe uzyskują przewagę przestrzeni i w centrum. Jeśli przeciwnik będzie zbyt szybko podążał do ataku, szanse czarnych na udaną kontrę rosną. Warto dodać, że obrona Alechina była stosowana już w XIX wieku, przez rumuńskiego szachistę niemieckiego pochodzenia, Adolfa Albina.
Studium skomponowane przez Alechina
Białe zaczynają i wygrywają.
Rozwiązanie: 1.g5! Kc6 2.Ke5 Kd7 3.Kd5! (jeżeli 3.Kf6? to 3…K:d6 4.K:f7 Ke5) 3…Kd8 4.Kc6 i białe wygrywają.
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
