Gambit królowej
Termin gambit oznacza otwarcie szachowe, w którym gracz poświęca jedną lub kilka bierek, w zamian za uzyskanie lepszej pozycji. Słowo "gambit" pochodzi z języka włoskiego (gambetto) i oznacza nóżkę. Zwrot "dare il gambetto" oznaczający podstawiać nóżkę - po raz pierwszy został użyty przez hiszpańskiego księdza Ruy Lópeza w 1561 roku. Książka Lopeza "Libro de la invencion liberal y el arte del juego del Axedrez" (Księga o odkryciach i sztuce gry w szachy) miała ogromny wpływ na rozwój szachów.
"Gambit królowej", stworzony przez Scotta Franka i Allana Scotta, oparty na powieści pod tym samym tytułem z roku 1983, autorstwa Waltera Tevisa, oddaje bardzo dobrze klimat rozgrywek szachowych w czasach zimnej wojny. Tytuł książki i serialu odnoszą się do jednego z debiutów szachowych - Queen’s Gambit, zwanego w Polsce gambitem hetmańskim, bowiem oficjalna nazwa tej figury to hetman ("królowa" jest określeniem potocznym).
Główna bohaterka serialu, 9-letnia Beth Harmon, trafia do katolickiego sierocińca w Lexington w amerykańskim stanie Kentucky, po wypadku, w którym traci matkę. W sierocińcu odkrywa, że ma niesamowity talent do szachów. Pierwszy jej nauczyciel szachów - pan Shaibel (1), podarował Harmon książkę zatytułowaną "Modern Chess Openings".
Jest to niezwykle ceniona przez szachistów książka o otwarciach szachowych, wydana po raz pierwszy w 1911 roku przez brytyjskich graczy Richarda Clewina Griffitha i Johna Herberta White’a, która doczekała się już 15 wydań.
Podczas pobytu w sierocińcu Beth uzależnia się od podawanych dzieciom zielonych pigułek na uspokojenie - pod ich wpływem zaczyna mieć halucynacje i widzi rozwiązania zadań szachowych na suficie na wyimaginowanej szachownicy (2). W serialu bohaterka stymuluje się tabletkami xanzolamu, który jest fikcyjną wersją popularnego w Stanach Zjednoczonych w latach 60. librium (chlorodiazepoksyd). Środek ten wykazuje silne działanie przeciwlękowe i uspokajające, a także umiarkowanie relaksacyjne i usypiające. W częstych dawkach ma jednak skutki uboczne i jest uzależniający. W Polsce chlorodiazepoksyd był stosowany pod nazwą elenium, obecnie jest rzadko stosowany, z wyraźną tendencją spadkową.
Mimo że akcja serialu w większości rozgrywa się w USA, a czasem w Meksyku, Paryżu i Moskwie, to tak naprawdę film kręcony był przeważnie w Berlinie. Pod względem szachowym nad realizacją serialu czuwali wybitni szachiści, m.in. amerykański szachista Bruce Pandolfini - trener aktualnego wicemistrza świata Amerykanina włoskiego pochodzenia Fabiano Caruany oraz były mistrz świata w szachach Garri Kasparow. Początkowo to Kasparow został poproszony o zagranie rosyjskiego arcymistrza - Borgova, jednak odrzucił ofertę, wolał pracować przy serialu w roli konsultanta.
Zachowania towarzyszące szachom zmieniają się na przestrzeni lat i wieków. W latach 60. można było np. przy szachownicy palić, a nierzadko zdarzało się, że szachiści (w tym także niektórzy wybitni szachiści radzieccy) nie unikali alkoholu. W serialu "Gambit królowej" prawdziwie pokazano również współpracę zawodników radzieckich, którzy w tym czasie zdecydowanie dominowali w szachowym świecie. W tamtych czasach popularne było odkładanie partii i często zawodnicy radzieccy wspólnie analizowali odłożoną partię, co dawało dużą przewagą nad przeciwnikiem, który sam przez kilka godzin w nocy musiał analizować odłożoną partię.
Bohaterka serialu nauczyła się języka rosyjskiego, aby móc czytać w oryginale literaturę szachową (3). Wielu szachistów odnajduje w postaci Elizabeth Harmon cechy wybitnych amerykańskich szachistów, a zwłaszcza Bobby Fischera (4) i mistrzyni USA w szachach - Lisy Lane. Zarówno Bobby Fischer jak i Beth Harmon zdobyli mistrzostwo USA w szachach w 1967 roku, uczyli się rosyjskiego, aby lepiej rozumieć radzieckich rywali i mieli bardzo agresywny styl gry.
Lisa Lane, która znalazła się nawet na okładce czasopisma "Sports Illustrated" (5), nie osiągnęła tak wielkich sukcesów jak serialowa bohaterka, ale jej styl życia przypominał ten, który prowadziła Elizabeth Harmon. Lane zdobyła tytuł indywidualnej mistrzyni Stanów Zjednoczonych w 1959 roku i w 1966 r. (zwyciężyła wtedy wspólnie z Giselą Gresser).
Inni szachowi analitycy uważają, że serialowym odpowiednikiem Bobby Fischera miał być przyjaciel głównej bohaterki Benny Watts (6). Natomiast odpowiednikiem wielkiego radzieckiego rywala Harmon, Vasily Borgova, którego wspaniale zagrał w serialu Marcin Dorociński (7), mógł być dziesiąty mistrz świata w szachach - Borys Spasski, który w latach 70. rywalizował z Fischerem o miano zawodnika numer 1 na świecie.
Postać Elisabeth Harmon może być porównana z węgierską szachistką Judit Polgar, która jako jedna z niewielu kobiet wygrywała partie z mistrzami świata. Polgar była najlepszą kobietą na świecie przez 26 lat, a także zajmowała 8. miejsce na świecie. Autor książki nie mógł jednak wzorować się na tej wybitnej szachistce, bowiem w chwili wydania książki Judit była zaledwie siedmioletnią dziewczynką.
Pod względem szachowym aktorzy byli bardzo dobrze przygotowani, zapamiętywali szereg posunięć, które czasami wykonywali w bardzo szybkim tempie. Gambit królowej to w polskiej szachowej terminologii gambit hetmański 1.d2-d4 d7-d5 2.c2- c4. W szachach popularne były gambity, szachiści lubili poświęcać bierki, aby szybko zyskać inicjatywę i zaatakować przeciwnika. W dzisiejszych czasach, w debiutach rozpracowanych m.in. przez komputery, dużą uwagę zwraca się na umiejętność obrony i decyzję o poświeceniu trzeba dobrze rozważyć. Coraz trudniej jest zaskoczyć przeciwnika i wypracować sobie przewagę. W dzisiejszych szachach osoby przemęczone, niewyspane, a zwłaszcza pod wpływem alkoholu czy leków nie mają większych szans na końcowy sukces w najważniejszych turniejach. Trzeba też być dobrze przygotowanym fizycznie i psychologicznie, a czołowych szachistów wspomaga cały sztab ludzi.
Na filmie Harmon rozgrywa partie szachowe w głowie, jest to możliwe i wielu czołowych szachistów potrafi "grać na ślepo", jak to robili w serialu m.in. Harmon i Watts.
W szóstej części serialu Beth Harmon gra symultanicznie partie błyskawiczne przeciwko trzem silnym przeciwnikom i wszystkie wygrywa. Jedna z partii, grana przeciwko Wattsowi, jest odtworzeniem "Partii operowej", jednej z najsłynniejszych partii szachowych, jakie kiedykolwiek rozegrano!
4. Harmon Watts, czyli "Partia operowa" (fr.: Partie de l’opéra)
W rzeczywistości rozegrał tę partię słynny amerykański szachista Paul Morphy w 1858 roku w loży budynku opery w Paryżu, w czasie antraktu przedstawienia Normy Belliniego, z dwoma przeciwnikami, którzy konsultowali między sobą swoje ruchy. Przeciwnikami Paula Morphy byli - niemiecki książę Brunszwiku Karol II i francuski hrabia Isouard de Vauvenargue. Czytelników zainteresowanych życiem i szachową twórczością Paula Morphy, jednego z największych geniuszy w historii szachów, odsyłam do nr. 6/2014 "Młodego Technika". A oto przebieg tej słynnej partii.
Paul Morphy vs. książę Brunszwiku Karol i hrabia Isouard de Vauvenargue, Paryż 1858
1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.d4 Gg4?! Lepsze 3...e:d4 lub 3... Sf6. 4.d:e5 G:f3 5.H:f3 d:e5 6.Gc4 Sf6? Lepsze 3… Hf6 lub 3…Hd7. 7.Hb3! He7 8.Sc3 Morphy wybiera szybki rozwój, chociaż mógł zdobyć pionka b7, ryzykowne jest natomiast 8.G:f7, gdyż za wieżę czarne uzyskują niebezpieczny atak. 8…c6 9.Gg5 (diagram 8). Czarny jest już w zugzwangu. Nie może wyprowadzić hetmańskiego skoczka, ponieważ wisi pion, zaś goniec blokowany jest przez hetmana. 9…b5? 10.S:b5! Goniec będzie potrzebny do dalszego ataku. 10...c:b5 prowadzi do przegranej, ale i po 10… Hb4+ białe miałyby dużą przewagę. 11.G:b5+ Sbd7 12.0-0-0 Wd8 (diagram 9) 13.W:d7! Ginie następny obrońca. 13…W:d7 14.Wd1 He6 15.G:d7+ S:d7 (diagram 10) 16.Hb8+!! Piękne kończące poświęcenie hetmana. 16…S:b8 17.Wd8# 1-0
Paul Morphy (11) słynął z fenomenalnej pamięci, znał biegle języki angielski, francuski, hiszpański i niemiecki, potrafił rozgrywać symultany na ślepo, przyczynił się wielce do rozwoju i popularyzacji szachów.
Jego dorobek jest uznawany za słup milowy w rozwoju gry praktycznej i teorii szachowej chociaż jego błyskotliwa kariera trwała tak naprawdę tylko 2 lata (1857-1859).
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
