Czarodziej z Rygi - Michaił Tal
Michaił Tal (łot. Mihails Tāls) - łotewski szachista pochodzenia żydowskiego - urodził się 9 listopada 1936 r. w Rydze. Grać w szachy nauczył się od ojca, w wieku siedmiu lat. W latach szkolnych uczęszczał na zajęcia kółka szachowego przy Pałacu Młodzieży w Rydze, prowadzone przez Aleksandra Koblenca (łot. Aleksandrs Koblencs) - świetnego szachistę (czterokrotnego mistrza Łotwy), wybitnego szkoleniowca i pedagoga, późniejszego stałego trenera Tala.
W mistrzostwach Łotwy w 1952 r. "Misza" wyprzedził swojego szkoleniowca. W następnych zwyciężył już z wynikiem 14,5 z dziewiętnastu partii i uzyskał po raz pierwszy tytuł mistrza szachowego Łotwy (powtórzył to osiągnięcie w roku 1965). W 1957 r. zwyciężył w finale mistrzostw ZSRR, pokonując m.in. słynnych radzieckich arcymistrzów Bronsteina, Keresa, Tajmanowa i Petrosjana. Za ten sukces Międzynarodowa Federacja Szachowa FIDE przyznała dwudziestolatkowi tytuł arcymistrza międzynarodowego. Mistrzostwo ZSRR Tal zdobywał potem jeszcze pięciokrotnie - w latach 1958, 1967, 1972, 1974 i 1978.
Musisz wywieźć przeciwnika w głęboki ciemny las, gdzie 2+2 = 5, a droga wiodąca do wyjścia jest przeznaczona tylko dla jednego.
Michaił Tal
Droga na szachowy Olimp
Wspinaczkę na Olimp rozpoczął Tal w 1958 r., zwyciężając w XXV Mistrzostwach ZSRR w Rydze, które były jednocześnie turniejem strefowym eliminacji do meczu o tytuł mistrza świata - do turnieju międzystrefowego kwalifikowało się czterech pierwszych graczy z turnieju w Rydze. Jesienią tego roku zwyciężył w turnieju międzystrefowym w Portorożu (Jugosławia, obecnie Słowenia). Rok później, jesienią 1959 r., wygrał odbywający się w trzech jugosłowiańskich miastach (Bled, Zagrzeb oraz Belgrad) turniej pretendentów i uzyskał prawo do meczu o tytuł mistrza świata z Michaiłem Botwinnikiem. Pojedynek miał składać się z 24 partii, a tytuł mistrzowski uzyskiwał ten z zawodników, który zdobędzie więcej punktów. W przypadku remisu tytuł zachowywał Botwinnik.
Między 15 marca a 7 maja 1960 r. w Moskwie Tal dość łatwo pokonał Botwinnika, wynikiem 12,5:8,5 (6 wygranych, 2 przegrane i 13 remisów). Został ósmym, w owym czasie najmłodszym, mistrzem świata w historii szachów. Liczył sobie 23 i pół roku - rekord ten pobił dopiero Garri Kasparow w 1985 r. (zobacz także: Tygrysy z Madrasu), zdobywając tytuł, mając 22 i pół roku.
Mecz toczył się pod znakiem przewagi Tala, który potrafił narzucić Botwinnikowi ostry styl gry. Tal znakomicie wykorzystał poważną różnicę wieku oraz umiejętność szybkiego obliczania wariantów, wielokrotnie zapędzając swego rutynowanego przeciwnika w niedoczasy. Botwinnik - mistrz strategii i gry pozycyjnej czuł się w taktycznych komplikacjach znacznie mniej pewnie od obdarzonego niezwykłą szachową intuicją pretendenta do szachowej korony (2).
A oto słynna szósta partia, która miała przełomowe znaczenie dla przebiegu rywalizacji. Tal, grając czarnymi, zyskał inicjatywę, a wczesna ofiara figury skomplikowała pojedynek. Publiczność obecna na meczu była tak podekscytowana, że w pewnym momencie trzeba było przenieść pojedynek do innego pomieszczenia - ze względu na poziom hałasu i gromkie brawa, które towarzyszyły posunięciom Tala.
Michaił Botwinnik - Michaił Tal, VI partia meczu o mistrzostwo świata, Moskwa, 1960
1.c4 Sf6 2.Sf3 g6 3.g3 Gg7 4.Gg2 0-0 5.d4 d6 6.Sc3 Sbd7 7.0-0 e5 8.e4 c6 9.h3 Hb6. Czarne naciskają na d4, aby wymusić na białych redukcję napięcia w centrum. Grozi teraz 10…e:d4 11.S:d4 S:e4. Następuje 10.d5 - obecnie częściej grywa się ostre 10.c5. 10…c:d5 11.c:d5 Sc5. Czarne osiągnęły swój cel: zamknięcie centrum i silne pole c5 dla swojego skoczka. 12.Se1 - aby wymienić silnego skoczka na c5. 12… Gd7 13.Sd3 S:d3 14.H:d3 Wfc8 (diagram 3).
Tu paradoksalna decyzja Tala, aby uśpić czujność przeciwnika działaniami na skrzydle hetmańskim, a dopiero potem doprowadzić do standardowego dla obrony królewsko-indyjskiej przełomu f7-f5 na skrzydle królewskim. Po bezpośrednim 14…Sh5 mogłoby nastąpić 15.Ge3 Hd8 16.He2 i białe nie dopuściłyby do przełomu f7-f5. 15.Wb1 Sh5 - Tal rozpoczyna grę jednocześnie na obu skrzydłach. 16.Ge3 Hb4 17.He2 Wc4! Jeszcze nie można 17…f5, bo po 18.e:f5 G:f5 19.Wbc1 białe kontrolują pole e4. 18.Wfc1 Wac8 19.Kh2 f5! (diagram 4).
Typowy ruch w obronie królewsko-indyjskiej - jeżeli czarne mogą odbić pionem. Pomimo tego Tal decyduje się na antypozycyjne bicie gońcem! Jest to wstęp do niezwykłej kombinacji Tala. 20.e:f5 G:f5 21.Wa1 Sf4! Ofiara figury, która całkowicie zaskoczyła Botwinnika i przyczyniła się do zwycięstwa Tala w całym meczu. Jak wykazują analizy komputerowe, nie jest to w pełni poprawne poświęcenie i może prowadzić do lepszej gry białych.
Z pozycji pozycyjnej gra przeszła w fazę skomplikowanych kombinacji, bardzo niewygodnych dla obrońcy tytułu. Obserwujący mecz kibice nagrodzili to posunięcie i kilka następnych gromkimi oklaskami. Powstała sytuacja na szachownicy i na sali gry wyprowadziła Botwinnika z równowagi i na prośbę jego sekundanta, po kilku dalszych posunięciach, pojedynek został przeniesiony do zamkniętego dla widowni pomieszczenia. 22.gf4 e:f4. Za poświęconego skoczka czarne uzyskały silny atak, a goniec na g7 wkrótce może stać się bardzo groźny. 23.Gd2? Jak wykazały skomplikowane analizy, należało grać teraz 23.a3! Hb3 24.G:a7. 23…H:b2 - teoretycznie lepsze było 23…Ge5, ale pod względem psychologicznym agresywne bicie hetmanem okazało się dobrą alternatywą. 24.Wab1 f3! (diagram 5).
Do tego dążył Tal. Poświęca następnego pionka w celu otwarcia przekątnej do ataku. Po 24...G:b1 25.W:b1 białe odzyskałyby inicjatywę - ze względu na szach na polu e6, a potem bicie wieżą na b7. 25.W:b2? W tej bardzo skomplikowanej pozycji Botwinnikowi pozostało na piętnaście posunięć tylko niecałe pół godziny. Dlatego zestresowany mistrz świata zdecydował się szybko wymienić hetmany. Znacznie lepsze było jednak 25.G:f3! G:b1 26.W:b1 Hc2 27.Ge4! W:e4 28.S:e4 H:b1 29.S:d6 Wf8 30.He6+ Kh8 31.Sf7+ W:f7 32.H:f7 33.H:f5 g:f5 34.Kg3. Białe mają dużą szansę na wygraną ze względu na bardziej aktywną pozycję króla i niebezpiecznego przechodzącego piona. 25...f:e2 - czarne uzyskały wyraźną przewagę ze względu na silne gońce, zdwojone wieże, a przede wszystkim wolnego piona na polu e2. 26.Wb3 Wd4! Czarna wieża wkracza do gry w centrum, ściśle współdziałając z pionem e2. 27.Ge1 Ge5+ 28.Kg1 (diagram 6).
Właśnie po tym posunięciu grę przeniesiono do pomieszczenia bez publiczności. 28…Gf4?! Tal, wytrącony z równowagi przeniesieniem gry, zdecydował się na bezpieczną i forsownie wygraną końcówkę. Do jeszcze szybszej i efektownej wygranej prowadziło 28...W:c3 29.Wb:c3 Wd1 30.Wc4 Bb2. 29.S:e2 W:c1 30.S:d4. Jeżeli 30.S:c1, to 30…Wd1. 30...W:e1+ 31.Gf1 Ge4 32.Se2 Ge5 33.f4 Gf6 34.W:b7 G:d5 35.Rc7. Jeżeli 35.W:a7?, to 35...W:e2! 36.G:e2 Gd4+. 35...G:a2 36.W:a7 Gc4 (diagram 7).
Nie można było 36…W:e2, ze względu na 37.W:a2 W:a2 38.Gc4+. 37.Wa8+ Kf7 - prościej wygrywało 37...Kg7 38.We8 d5 albo 38.Wa7+ Kh6 i białe tracą figurę. 38.Wa7+ Ke6 39.Wa3 d5 40.Kf2 Gh4+ 41.Kg2 Kd6 42.Sg3 G:g3 43.G:c4 d:c4 44.K:g3 Kd5 45.Wa7 c3 46.Wc7 Kd4. W tej pozycji partia została odłożona, ale Botwinnik zrezygnował z jej kontynuowania. Pionek w kolumnie c z łatwością dochodzi do pola promocji. Zapisane posunięcie: 47.Wd7+.
Po zdobyciu tytułu, na przełomie października i listopada 1960 r. na olimpiadzie szachowej w Lipsku Tal zagrał na pierwszej szachownicy w drużynie ZSRR, która zwyciężyła, przed USA i Jugosławią (8). Uzyskał tam 11 punktów z piętnastu partii.
Rewanż Botwinnika
Zgodnie z ustalonymi przez Międzynarodową Federację Szachową FIDE zasadami, Botwinnik miał prawo do rewanżu. Mecz rozegrany został w Moskwie, między 15 marca a 12 maja 1961 r. Podobnie jak poprzednio, miał składać się z 24 partii, a mistrzem świata zostawał ten z zawodników, który uzyska więcej punktów - w przypadku remisu tytuł zachowywał broniący, czyli w tym przypadku Tal.
Do rewanżu Botwinnik przygotował się niezwykle starannie, studiując styl gry Tala. Po pierwszych ośmiu partiach wynik był remisowy, ale od dziewiątej zarysowała się wyraźna przewaga Botwinnika. Niezwykle zacięta była partia dwudziesta, jedna z najdłuższych, jakie rozegrano w historii pojedynków o mistrzostwo świata. Liczyła 121 posunięć i chociaż Tal miał szansę na jej wygranie, zakończyła się wynikiem remisowym. Ostatnią, dwudziestą pierwszą partię Botwinnik wygrał, ustalając wynik meczu na 13:8.
Botwinnik obrał w tym meczu taktykę maksymalnego upraszczania pozycji oraz gry ściśle pozycyjnej, w której wykazał wyraźną przewagę nad przeciwnikiem. Na gorszy występ Tala prawdopodobnie decydujący wpływ miały jego problemy zdrowotne, a zwłaszcza zaostrzająca się choroba nerki. Przed meczem stan zdrowia Tala znacznie się pogorszył, ale Botwinnik nie chciał zgodzić się na przełożenie pojedynku. Zażądał, żeby rywal poddał się oficjalnemu badaniu lekarskiemu w Moskwie. W powstałej sytuacji obrońca tytułu mistrza świata zgodził się na rozegranie spotkania w wyznaczonym wcześniej terminie.
Problemy zdrowotne Tala
Jego ojciec, z zawodu lekarz, nie mógł mieć swoich dzieci, a biologicznym ojcem był najprawdopodobniej przyjaciel rodziny, nazywany Wujkiem Robertem. Tal urodził się z wrodzoną deformacją, ektrodaktylią prawej ręki - miał tylko trzy wielkie palce (9). Pomimo tego nauczył się grać na pianinie, a jego ulubionymi kompozytorami byli Czajkowski, Chopin i Rachmaninow.
Tal cierpiał też na przewlekłą chorobę nerek. Jednocześnie wcale nie troszczył się o swoje zdrowie. Nałogowo pił i palił, a na skutek stosowania środków przeciwbólowych uzależnił się od morfiny. Pomimo problemów zdrowotnych, dzięki swojej genialnej szachowej intuicji i kombinacyjnemu talentowi, przez wiele lat, także po utracie tytułu, odnosił wiele turniejowych sukcesów i wygrywał przepiękne partie.
W 1969 r. zdecydował się na usunięcie chorej nerki. Na szczęście operacja zakończyła się powodzeniem i już miesiąc później Tal zwyciężył w silnie obsadzonym turnieju w Tibilisi. Od lipca 1972 r. do kwietnia 1973 r. rozegrał 86 partii bez porażki (47 wygranych i 39 remisy), a pomiędzy październikami 1973 i 1974 - 95 partii (46 wygranych i 49 remisów). Są to najdłuższe serie bez porażki w historii szachów.
Pomimo złego stanu zdrowia niezmiennie prezentował swoje pozytywne podejście do życia. Sławny jest jego komentarz do jednej ze swoich zwycięskich partii wkrótce po opuszczeniu szpitala: "grałem całkiem nieźle, jak na nieboszczyka". Przez wiele lat odnosił sukcesy w licznych turniejach. Ośmiokrotnie był reprezentantem drużyny ZSRR w olimpiadach szachowych, zdobywającej zawsze złoty medal (1958, 1960, 1962, 1966, 1972, 1974, 1980 i 1982).
Tal był świetnym graczem w partiach błyskawicznych. Pierwsze oficjalne mistrzostwa świata w tego typu szachach rozegrano w 1988 r., w Saint John, w Kanadzie. Zwyciężył w nich 51-letni wtedy bohater tego artykułu, pokonując w finale ormiańskiego arcymistrza Rafajela Wahaniana, w stosunku 3,5-0,5. 28 maja 1992 r., będąc już bardzo chory, wyszedł ze szpitala, aby zagrać w turnieju błyskawicznym w Moskwie. Zajął w nim trzecie miejsce, wyprzedzony tylko przez arcymistrzów Kasparowa i Bariejewa, przy czym tego pierwszego pokonał w bezpośredniej partii.
Ósmy mistrz świata zmarł miesiąc później, 28 czerwca 1992 r., w moskiewskim szpitalu. Został pochowany na cmentarzu żydowskim w rodzinnej Rydze (Łotwa) (10). Na nagrobku podana jest nieprawidłowo data śmierci, o dzień wcześniejsza - 27 czerwca 1992 r.
Memoriał im. Michaiła Tala
Na cześć Michaiła Tala od roku 2006 rozgrywany jest w Moskwie międzynarodowy turniej szachowy. Uczestniczą w nim zawodnicy ścisłej światowej czołówki, w tym mistrzowie i wicemistrzowie świata. Memoriał rozgrywany jest zazwyczaj systemem kołowym, z udziałem 10 zawodników, i zaliczany jest do najsilniej obsadzonych szachowych turniejów na świecie. Ostatni dotychczas Memoriał Michaiła Tala rozegrano w dniach 25 września - 6 października 2016 r., w Muzeum Rosyjskich Impresjonistów w Moskwie (12, 13; tabela 3). Średni ranking turnieju wyniósł 2760, a fundusz nagród - 200 tys. dol.
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki,
licencjonowany instruktor
i sędzia szachowy
Zobacz także:
Niepełnosprawni grają w szachy
Cudowne dzieci szachowe
Królowa szachów: Nona Gaprindaszwili
