Michaił Botwinnik - mistrz świata i pionier komputerów szachowych
Michaił Botwinnik (ros. Михаил Моисеевич Ботвинник) (1) urodził się w 1911 r., w kontrolowanym przez Imperium Rosyjskie Wielkim Księstwie Finlandii, w miejscowości Kuokkala (późniejsze Riepino). Jego rodzice byli rosyjskimi Żydami. Zaznajomił się z szachami dopiero w wieku dwunastu lat, ale ponieważ dużo trenował i grał, szybko czynił postępy. Mając czternaście lat, odniósł ważny sukces, wygrywając w symultanie z ówczesnym mistrzem świata José Raúlem Capablanką.
Po zwycięstwie wspominał: "W beznadziejnej pozycji Capablanca rozrzucił figury (poddając partię) i ruszył dalej. Minę miał dość ponurą. Dlatego z niedowierzaniem traktuję opowieści świadków o tym, że mistrz świata pochwalił moją grę".
W 1926 r. Botwinnik zajął 2-3 miejsce w mistrzostwach Leningradu.
Tytuł mistrza Związku Radzieckiego zdobywał sześciokrotnie (w latach 1931, 1933, 1939, 1941, 1945 i 1952). Odnosił też wiele sukcesów w międzynarodowych turniejach, aż w końcu stał się głównym kandydatem do meczu o mistrzostwo świata z ówczesnym posiadaczem tytułu, Aleksandrem Alechinem. Do pojedynku jednak nie doszło - najpierw z powodu wybuchu II wojny światowej, a później ze względu na śmierć Alechina w 1946 r.
W 1948 r. Międzynarodowa Federacja Szachowa (FIDE) zorganizowała w Hadze i w Moskwie turniej pretendentów z udziałem pięciu najsilniejszych wówczas zawodników. Był to pierwszy w historii przypadek, gdy o tytule mistrza świata decydował cały turniej, a nie mecz. Zwycięzcą został Michaił Botwinnik - jako szósty w historii mistrz świata (tabela 1).
Podczas olimpiady szachowej w Warnie w 1962 r. doszło do jedynego spotkania pomiędzy Botwinnikiem (miał wtedy 51 lat) i Bobbym Fischerem (19 lat) (2). Była to przedostatnia runda, na sali zabrakło miejsca dla kibiców, więc pojedynek prezentowano na wielkiej tablicy demonstracyjnej usytuowanej na zewnątrz budynku. Grający czarnymi młody Amerykanin uzyskał wyraźną przewagę, ale doświadczonemu reprezentantowi ZSRR udało się w końcówce niemal cudem obronić remis. Pomogła całonocna analiza odłożonej partii przez kolegów z drużyny ZSRR i fantastyczny pomysł kontr gry, na jaki wpadł arcymistrz Jefim Geller. Bobby Fischer był tak wytrącony z równowagi tą porażką, że w ostatniej rundzie przegrał niemal wygraną partię z liderem reprezentacji Jugosławii - arcymistrzem Gligoriciem, a w efekcie drużyna USA nie zdobyła na tej olimpiadzie żadnego medalu.
A to końcówka odłożonej partii Botwinnik - Fischer, na 15. olimpiadzie szachowej, w Warnie, w 1962 r. (diagram 3):
45…Wc5! Zapisane posunięcie Fischera (po 45… Hc4 białe zagrałyby 46.a5!). 46.Wf7 Wa5 47.W:h7! (diagram 4). Oryginalny plan kontr gry odkryty przez Gellera w czasie analizy odłożonej partii. 47…W:a4 48.h4+ Kf5 49.Wf7+ Ke5 50.Wg7 Wa1 51.Kf3 b5 (diagram 5) 52.h5!
Zaskakujące posunięcie - białe nie zabierają pionka g6, a zamiast tego przejściowo poświęcają swojego pionka. Botwinnik podszedł w tym momencie do kapitana drużyny radzieckiej i powiedział "remis". W tym czasie Fischer podbiegł do sędziny z protestem, że Botwinnikowi podpowiadają. 52…Wa3+ 53.Kg2 gh5 54.Wg5+ Kd6 55.W:b5 (diagram 6).
Powstała teoretycznie reutalentomisowa pozycja. Nastąpiło jeszcze 55…h4 56.f4 Kc6 57.Wb8 h3+ 58.Kh2 a5 59.f5 Kc7 60.Wb5 Kd6 61.f6 Ke6 62.Wb6+ Kf7 63.Wa6 Kg6 64.Wc6 a4 65.Wa6 Kf7 66.Wc6 Wd3 67.Wa6 a3 68.Kg1 (diagram 7).
Przeciwnicy zgodzili się na remis. Pobladły Fischer uścisnął dłoń Botwinnika i ze łzami w oczach wyszedł z sali.
Mam dwa powołania: szachy i inżynierię.
Jeżeli grałbym tylko w szachy, to wierzę, że mój sukces nie byłby znacznie większy.
Potrafi ę bowiem grać w szachy dobrze tylko wtedy,
kiedy mam wcześniej pełną rekonwalescencję od nich i kiedy "głód szachów" raz jeszcze się we mnie budzi.
Michaił Botwinnik
Botwinnik starannie przygotowywał się do meczów i zawsze szczegółowo analizował rozegrane partie. Był bardziej technikiem i strategiem niż taktykiem, mistrzem w rozgrywaniu końcówek. Spośród debiutów szczególnie lubił obronę Nimzowitscha, obronę słowiańską i wariant Winawera w obronie francuskiej.
Nie był szachowym geniuszem, jak poprzedni mistrzowie świata, a jego sukcesy były efektem pracy całego sztabu ludzi, a także pozasportowego poparcia radzieckich oficjeli. Na pytanie o narodowość odpowiedział: "Genetycznie jestem Żydem, kulturowo - Rosjaninem, a jeśli chodzi o światopogląd - obywatelem radzieckim…".
Za swoje szachowe osiągnięcia został odznaczony przez władze Związku Radzieckiego Orderem Lenina, Orderem Rewolucji Październikowej, Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy oraz Orderem "Znak Honoru". Był do końca życia nieprzejednanym komunistą, uważał, że kapitalizm to wolny rynek, którym nie rządzą żadne prawa, a przewaga systemu socjalistycznego ujawni się w pełnej mierze, kiedy tylko podejmiemy planową gospodarkę z pomocą… komputerów wielkiej mocy!
Botwinnik dbał o zachowanie sprawności fizycznej i prowadzenie higienicznego trybu życia. Chociaż sam nie palił, rozgrywał wielogodzinne mecze w otoczeniu palaczy, aby przyzwyczaić się do gry w niesprzyjających warunkach. Po utracie tytułu mistrza świata na rzecz Petrosjana (8), skupił się na pracy nad szachowymi programami komputerowymi oraz na trenowaniu dzieci i młodzieży. Ze słynnej "szkoły Botwinnika" (9, 10) wywodzi się cała rzesza utalentomisowawanych szachistów, w tym dwaj najsłynniejsi - Anatolij Karpow i Garri Kasparow.
W końcu lat 60. Botwinnik poświęcał wiele czasu pracy naukowej z zakresu elektronicznych maszyn szachowych (11). Owocem było opracowanie tzw. algorytmu szachowego, tj. przełożenia zasad gry w szachy na język matematyczny, zrozumiały dla maszyny elektronicznej. Opublikował na ten temat dwie broszury: "Algoritm igry w szachmaty" (Moskwa, 1968) i "Błokschema algoritma igry w szachmaty" (Moskwa, 1972). Opracował również własną koncepcję programu dla komputera szachowego. 7 września 1991 r. za swoje prace nad komputerami szachowymi otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Ferrarze (Włochy).
Michaił Botwinnik zmarł 5 maja 1995 r., w wieku 83 lat, w Moskwie. Z okazji stulecia urodzin Bank Rosji wyemitował srebrną monetę 2-rublową (12).
dr inż. Jan Sobótka
nauczyciel akademicki, licencjonowany
instruktor i sędzia szachowy
